Μετά από πολλά χρόνια συναντηθήκαμε με τον πρωτοξάδελφό μου Aleco Christakis, έναν διακεκριμένο Έλληνα επιστήμονα που ζει μόνιμα στις ΗΠΑ, ένα σεμνό άνθρωπο που έχει αφιερώσει την επιστημονική του διαδρομή προσπαθώντας να δείξει όχι μόνο τη θεωρητική αξία του δημοκρατικού διαλόγου αλλά και τα πρακτικά οφέλη που μπορούν να αντλήσουν οι κοινωνίες και τα κράτη από την εμπιστοσύνη στις ιδέες και τη γνώμη των απλών πολιτών. Τον σπουδαίο αυτό άνθρωπο, που εμπνέεται πρωτίστως από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και την αθηναϊκή δημοκρατία έχουμε χρέος να κάνουμε περισσότερο γνωστό στο ελληνικό κοινό ιδίως στους νέους και ιδίως στην παρούσα συγκυρία, που έχουμε ανάγκη την εμβάθυνση της δημοκρατίας σε όλα τα επίπεδα.
Ο πολύς κόσμος έχει υπόψη του μόνο την αισχύλεια εκδοχή του προμηθεϊκού μύθου στην οποία ο Δίας παρουσιάζεται σκληρός τιμωρός του ημίθεου. Αλυσοδεμένος, εξηγεί στο χορό των Ωκεανίδων, στ. 505-506: «Βραχύ δε μύθω πάντα συλλήβδην μάθε, πάσαι τέχναι βροτοίσιν εκ Προμηθέως», «Και μ’ ένα λόγο σύντομο σου λέω να ξέρεις, στον Προμηθέα χρωστούν οι ανθρώποι όλες τις τέχνες» (μτφ. Γρυπάρη). Στην αισχύλεια εκδοχή ο Δίας παραμένει αποξενωμένος, αδιάφορος για τη μοίρα του ανθρώπου. Υπέρτατος ήρωας εξανθρωπισμού, ουμανιστικό σύμβολο ο Προμηθέας, έτσι όπως τον γνωρίζουμε, χωρίς τίποτε να του μειώνει το μεγαλείο και την αξία του. Είναι ευρύτατα γνωστή αυτή η εκδοχή από την τραγωδία του Αισχύλου, «Προμηθέας Δεσμώτης».
Λιγότεροι όμως γνωρίζουν την πλατωνική εκδοχή, όπως τη συναντούμε στον «Πρωταγόρα».
Στο διάλογο αυτό ο Πλάτων εκθέτει με απίστευτη αντικειμενικότητα, αμεροληψία και μεγαλοψυχία (χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής παιδείας) τις απόψεις του αντιπάλου του σοφιστή Πρωταγόρα για τη θεμελιώδη αξία της γνώμης στη δημοκρατική διαδικασία, της γνώμης ως «καρδιάς» της δημοκρατίας.
Το αρχικό ζήτημα του διαλόγου αφορά στην πολιτική αρετή. Διερευνάται αν την διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι (αρκεί να την διδαχτούν σωστά). Αν ναι, η δημοκρατία έχει νόημα γιατί καθένας μπορεί να εκφράζει γνώμη για την πολιτική διακυβέρνηση της πόλης του ή της χώρας του, ακόμη και αν δεν είναι επαΐων. Αυτή είναι η πεποίθηση του Πρωταγόρα, πιστεύει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή γιατί ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως προικισμένος να αναζητεί την πολιτική αρετή. Κατά τη συνήθεια της εποχής και ιδίως των σοφιστών, ο Πρωταγόρας απαντά στις προκλητικές ερωτήσεις του Σωκράτη με έναν εκτενή λόγο στον οποίο επικαλείται ως πηγή έγκυρης θεμελίωσης των απόψεών του το μύθο του Προμηθέα.
Εδώ όμως βρισκόμαστε, έκπληκτοι, μπροστά σε μια νέα, πλατωνική, αφήγηση του μύθου, με έναν «ανθρώπινο» Δία. Στην αφήγηση του Πρωταγόρα (ο οποίος όμως, ας μην ξεχνάμε, είναι ένα πρόσωπο που εκφράζεται μέσα απ’ τη γραφίδα του Πλάτωνα!) ο Προμηθέας φρόντισε να εξοπλίσει τον άνθρωπο κλέβοντας τη φωτιά και τις τέχνες (και τους «αριθμούς και τα γράμματα») αλλά δεν μπόρεσε να τους διδάξει την τέχνη της πολιτικής οργάνωσής τους, την πολιτική τέχνη. Αυτή την κρατούσε στα χέρια του ο ίδιος ο Δίας. Ο Προμηθέας εφοδίασε τον άνθρωπο απλώς για να επιβιώνει στη Φύση. Ο εξανθρωπισμός απέναντι στις φυσικές αντιξοότητες ήταν μόνο μια «τεχνική» πρόοδος. Αν υποθέσουμε πως ο άνθρωπος ήταν πλέον ελεύθερος, ωστόσο αγνοούσε ακόμη κάτι βαθύτερο και ουσιαστικότερο: τη δικαιοσύνη.
Εξακολουθούσε λοιπόν να κινδυνεύει το σπαρασσόμενο ανθρώπινο είδος, λέει ο Πρωταγόρας, (του οποίου τα επιχειρήματα με εκπληκτική ακρίβεια διασώζει ο Πλάτων) αφού στερείτο την τέχνη να οργανώνει αρμονικά και ειρηνικά τη συνύπαρξή του.
Τότε ο Δίας αποφάσισε να στείλει τον Ερμή στους ανθρώπους, να δώσει «αιδώ και δίκη» για να υπάρξει τάξη στις πόλεις και «δεσμοί φιλίας συναγωγοί».
Ρωτάει ο Ερμής το Δία, με ποιο τρόπο να μοιράσει στους ανθρώπους τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη, όπως τις τέχνες; Που άλλος ξέρει την ιατρική και είναι αρκετός για να θεραπεύει πολλούς απλούς ανθρώπους κι άλλος είναι τεχνίτης και προσφέρει τις υπηρεσίες του;
Ή να μοιράσει τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη σε όλους ανεξαίρετα; «Επί πάντας, έφη ο Ζεύς», «Σε όλους, είπε ο Δίας», όλοι να έχουν ίδιο μερίδιο. Κατά τον Πρωταγόρα, κάθε άνθρωπος είναι εφοδιασμένος με αιδώ και δίκη και συνεπώς ικανός να θεσπίσει νόμους. Ο νόμος δεν είναι θεόσταλτος, ούτε κατασκευάζεται «άνωθεν» από ειδήμονες. Το βαθύτερο και ουσιαστικότερο νόημα της αθηναϊκής δημοκρατίας είναι η θέσπιση των νόμων από τους ίδιους τους πολίτες και η εμπιστοσύνη στην ικανότητα του καθένα να είναι υπεύθυνος για μικρές ή μεγαλύτερες υποθέσεις της πόλης.
Ο πλατωνικός διάλογος ασχολείται διεξοδικά με τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της αξίας της γνώμης του πολίτη για την αυτοθέσμισή του, για ζητήματα που χρειάζονται «πολιτικές» αποφάσεις. Στην αθηναϊκή δημοκρατία δεν υπάρχουν επαγγελματίες πολιτικοί ή ειδήμονες (τους οποίους η Hannah Arendt χαρακτήριζε "εχθρούς" του πολίτη). Όλοι άρχουν και άρχονται. Αυτά είναι πολύ γνωστά πράγματα.
Τις απόψεις του Πρωταγόρα κριτικάρει και επιχειρεί να αποδομήσει ο Σωκράτης, ο οποίος αμφιβάλλει για το διδακτόν της αρετής αλλά και αν ο καθένας μπορεί να εκφράζει γνώμη για την πολιτική διοίκηση. Όλη αυτή η γόνιμη αντιπαράθεση, ο γόνιμος διάλογος παρουσιάζεται τόσο ζωντανά, ακριβοδίκαια από τον Πλάτωνα ώστε να μην αδικούνται οι αντικρουόμενες απόψεις. Ο Πλάτων είχε φυσικά τους δικούς του λόγους, τις δικές του βαθύτερες σκοπιμότητες να παρουσιάζει ένα Δία τόσο δημοκρατικό και φιλάνθρωπο. Το θέμα όμως δεν είναι της στιγμής. Σημασία έχει η ανάδειξη της αξίας του διαλόγου και της ισηγορίας, η οποία διαγράφεται υποδειγματικά στο πλατωνικό έργο και αποτελεί ένα ανυπέρβλητο και πάντα επίκαιρο υπόδειγμα για την ανθρωπότητα.
Θάνος Κωτσόπουλος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου