Cabriole ανιστόρητα για την chaise longue

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ

8

Σε ένα προηγούμενο σημείο, στο έκτο, έγραψα κάτι για το καφέ χρώμα. Παράθεσα μια σκέψη του Spengler αλλά, φυσικά, δεν είναι ζήτημα που μπορώ να διαπραγματευτώ. Προσπαθώ απλώς να πιάσω, στο όνομα της συντροφιάς και της συζήτησης, στο μέτρο των μικρών μου δυνάμεων, μέσα από λοξές ματιές, σε γωνιές που διαφεύγουν της ευθείας παρατήρησης, λίγες κρυμμένες στιγμές μιας πολυπλοκότητας που δημιουργεί το ήθος του πεπερασμένου. Μ' αρέσει ο τίτλος του βιβλίου του David Lowenthal, “Το παρελθόν είναι μια ξένη χώρα”. Πάντα περιμένουμε το παρελθόν να έρθει σε μας και κάποιοι ανυπομονούν γι αυτό περισσότερο από ότι για το μέλλον. Είναι η πρόθεση που κάνει το παρόν για κάποιους βολικό και για άλλους άβολο.

Για παράδειγμα, η γενίκευση της καύσης ξυλοκάρβουνου για θέρμανση και η βαριά ρύπανση του αέρα δημιούργησε στους ζωγράφους της Ευρώπης πολύ σοβαρά τεχνικά προβλήματα και επέδρασε στην αισθητική δύο αιώνων. Οι εποχές του καθαρού αιθέρα και φωτός και των λαμπερών χρωμάτων της αρχαίας Κίνας, Αιγύπτου, Ελλάδας και Ρώμης είχαν παρέλθει. Είναι όμως και αλήθεια πως σπουδαία καλλιτεχνικά αποτελέσματα έχουν επιτευχθεί με πολύ λίγη πρόσθεση χρώματος ή και αφαίρεση, όπως με το sfumatto του Leonardo ή τη σινική.

Για να επιστρέψουμε στον “ξύλινο κόσμο”, ένα από τα θαυμαστά αποτελέσματα των φυσικών βερνικιών εκείνων των εποχών ήταν οι αντανακλάσεις του φωτός πάνω στη γυαλισμένη επιφάνεια αναδεικνύοντας τις διαβαθμίσεις των χρωμάτων του ξύλου και δημιουργώντας την αίσθηση της διαφάνειας. Ένα γνωστό και παλιό εικαστικό πρόβλημα ήταν η απόδοση πάνω στον καμβά, με χρώματα και πινέλο μιας γυαλισμένης επιφάνειας επίπλου από βελανιδιά ή σφένδαμο.

Ας προσθέσουμε, παίζοντας με τους κανόνες του χρόνου, ότι τον 17ο και κυρίως τον 18ο αιώνα εμφανίζεται στις βόρειες περιοχές των Κάτω Χωρών η μόδα του καπλαμά από σφένδαμο ή σημύδα με κοντράστ ανοιχτόχρωμων και σκουρόχρωμων σχεδίων πάντα στις αποχρώσεις του καφέ. Πρόκειται ουσιαστικά για αναβάθμιση μιας παλιότερης τεχνοτροπίας του 16ου αιώνα, της μαρκετερί, αυτού που θα αποδίδαμε στα ελληνικά με τον όρο “ένθετη διακόσμηση με φύλλα ξύλου”. To παλιό ρωμαϊκό και ισλαμικό αραμπέσκ παίρνει τη μορφή του γκροτέσκ της Αναγέννησης (grottesche) -μέσω Ραφαήλ- και εν συνεχεία, απλοποιημένο και προσιτό ως μαρκετερί για τους μικρόκοσμους των ευκατάστατων τάξεων!

9

Προειδοποιώ έγκαιρα τον αναγνώστη και του ζητώ κάποια συγκατάβαση, ότι θα ακολουθήσει μια ανεκδοτολογία όχι όμως ολότελα στερημένη ιστορικής αλήθειας. Για να γίνω σαφέστερος, νομίζω πως μόνο ένας απολύτως εξειδικευμένος ιστορικός της επιπλοποιίας θα μπορούσε να αντικρούσει τον ισχυρισμό μου ότι εκείνος που επέδρασε, έστω και έμμεσα, στο σχεδιασμό της chaise longue ήταν ο Agostino Chigi (Κίτζι). Ο Σιενέζος αλλά διαμένων στη Ρώμη του Πάπα Λέοντα του Δέκατου υπήρξε ο ισχυρότερος τραπεζίτης της εποχής του. Η τράπεζα του είχε πάνω από 100 υποκαταστήματα σε όλη την Ιταλία, στην Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια, το Λονδίνο, το Άμστερνταμ και πολλές άλλες πόλεις. Ένας τεράστιος εμπορικός στόλος ταξίδευε με τη σημαία του. Κράτη, δουκάτα, ο Δόγης της Βενετίας Leonardo Loredan, οι Πάπες Αλέξανδρος ΣΤ΄ και Ιούλιος Β΄, ο Σουλτάνος Μπεγιαζίτ Β΄ και άλλοι πολλοί σπουδαίοι της εποχής ήταν χρεωμένοι στα κατάστιχα του. Κάποια στιγμή είπε κι αυτός να κτίσει στη δεξιά όχθη του Τίβερη una casa "adeguata" οικία η οποία πήρε τη σεμνή ονομασία “Villa Chigi” (η σημερινή Villa Farnezina). Αρχιτέκτων ο Baldassarre Peruzzi. Τη διακόσμηση στα αργυρά και χρυσά σερβίτσια τα είχε σχεδιάσει ο ίδιος ο Ραφαήλ.

Εδώ, με την ευκαιρία, να θυμηθούμε ότι τα μεγάλα αρχιτεκτονικά έργα της Αναγέννησης, πέρα από τον ή τους επικεφαλής αρχιτέκτονες, είχαν πολυπληθή συνεργεία με αυστηρή ιεραρχία. Με κουράτορες, “κομπιουτίστι”, “μενσουρατόρι”, “ντεποζιτάρι”, “σεγκρεγκάρι”, “σοπραστάντι”, “σότο σοπραστάντι”, “σόπρα ι λενιάμι” και “καπομαέστρι”.

10

Μόλις τελείωσαν και οι στάβλοι της έπαυλης και μία μέρα πριν εγκατασταθούν τα άλογα, δώρα του Σουλτάνου Βαγιαζίτ Β' (προτιμώ Μπεγιαζίτ), αποφάσισε να παραθέσει εκεί γεύμα προς τον Πάπα Λέοντα Ι' και δεκατέσσερις Καρδιναλίους. Στο τέλος του γεύματος έλειπαν έντεκα αργυρά πιάτα. Ο Αγκοστίνο απαγόρευσε να γίνει ανάκριση. Οι τάπητες, τα έπιπλα, τα σκεύη μαζεύτηκαν και ο χώρος αποδόθηκε στα άλογα, πλάσματα απείρως ευγενέστερα από τους Επισκόπους.

Το έλεγε και ο Αισχύλος, η αυξημένη αγχίνοια έχει σχέσεις εντάσεως με το ήθος.

Οπότε, στο έντονα ανεκδοτολογικό κλίμα της Villa Chigi ο ισχυρισμός μου μπορεί να φαίνεται πιστευτός. Ότι, άκου τώρα, ο Antonio da Sangallo ο Νεώτερος, σημαντικός ξυλουργός και σοβαρός αρχιτέκτων αλλά όχι πρώτο όνομα, κατασκεύασε (με ευσεβείς προθέσεις) πολυθρόνες για πιο άνετη, φιλική, στοχαστική, διαλογική ατμόσφαιρα μεταξύ των συνδαιτυμόνων στην φαντασμαγορική Villa Chigi. Ότι ο ίδιος αυτός μαραγκός-αρχιτέκτων αύξησε τη γωνία ανάκλισης της πλάτης (dossier), παρείχε sgabella δίπλα στην κάθε πολυθρόνα για να ανεβάσουν επάνω τους οι χορτάτοι άγιοι πατέρες τα πόδια τους και αμφισβήτησε το ακαταμάχητο κύρος της ορθογώνιας πλάτης, μιας πόζας συμβόλου της δεσποτικής και θεοκρατικής εξουσίας. Μετά όμως τις αχαρακτήριστες κλοπές των Καρδιναλίων και την ανωτερότητα του Chigi το θράσος των προκαθημένων επιτάθηκε. Έβαλαν σε εφαρμογή την πανάρχαια τακτική “φωνάζει ο κλέφτης”. Επιτίμησαν αυστηρότατα τις καινοτόμες πολυθρόνες της βίλας του, μουρμούριζαν ότι μοχλεύουν φιλήδονες και αμαρτωλές ροπές και ότι, εντέλει, τα καθίσματα εγκαινίαζαν μια “αφύσικη” και “ανθυγιεινή” στάση του σώματος. Τα επιχειρήματα και η ισχύς των “14” κατίσχυσαν και τα υπέροχα σχέδια του Sangallo κλείστηκαν στα σεντούκια. Ο αριθμός 14 υπήρξε σημαδιακός.

11

Η Γαλλία υπήρξε λίκνο γοτθικού ύφους στην επιπλοποιία.

Το 1382 το Παρλαμέντο των Παρισίων ενέκρινε την ίδρυση μιας νέας συντεχνίας. Οι παλαιοί huchier, όπως αποκαλούντο τότε (κατασκευαστές και διακοσμητές ξύλινων αντικειμένων, κυρίως σεντουκιών), θα ονομάζονταν πλέον menuisiers.

Ο Γάλλος αντίστοιχος του Antonio da Sangallo ήταν ο λίγο νεώτερος Hugue Sambin. Τα αριστουργηματικά του έπιπλα μπορεί πλέον, δοξασμένος να είναι ο Ιστός, να τα θαυμάσει το ευρύ κοινό.

Αργότερα παράγονται αντικείμενα εξεζητημένα, όπως δύο καρέκλες tournissèe (sic) ή chaises à bras tournantes τις οποίες ο μινιατουρίστας Jean Bourdichon (ένα πρόσωπο με σημαντική θέση στις Αυλές του Καρόλου 8ου και του Λουδοβίκου 12ου) είχε δωρίσει στην Anne de Bretagne. Μέχρι τον 16ο αιώνα η chaises à bras δεν έχει πλήρως αντικατασταθεί από αυτό που ονομάστηκε fauteuil. Αλλά η μετάβαση από την chaises à bras στο fauteuil είναι αινιγματική και πεδίο για πλούσια ιστορική έρευνα.

Βεβαίως, ο ανδρικός κόσμος εκείνων των εποχών είχε ισοπεδώσει όλες τις οι περίτεχνες και αναπαυτικές κατασκευές με την απρεπή γενίκευση chaires (chaises) à femmes. Κατά κανόνα αρκούσε ένα escabeaux ή, το πολύ, μια chaises Dagobert, (trône de Dagobert). Το τραπέζι, με ύψος μεγαλύτερο από το σημερινό στάνταρ, τοποθετημένο στο κέντρο της αίθουσας ή του σπιτιού φαινόταν, παρά τις περίτεχνες διακοσμήσεις και τις μετατροπές, να κρατά τον χαρακτήρα ενός αντικειμένου ασφαλούς από την άποψη των πατροπαράδοτων αξιών.

12

Μέχρι τον 18ο αιώνα τα κοινά σπίτια δεν είναι χωρισμένα σε ιδιαίτερα δωμάτια. Θυμάμαι, μαθητής στο Δημοτικό, έκανα Αγγλικά με τον αείμνηστο Νίκο Σταυριανόπουλο. Στα βιβλία της γενιάς μου, πιο σχολαστικά και λιγότερο ελκυστικά από τα δικά σας, Ζένια, Κυριάκο, Αλέξη, Νίκο, Θάνο, Παναγιώτη, υπήρχε εκείνη η παράξενη και παλιομοδίτικη λέξη για το σαλόνι: “drawing room”! Πάντα αναρωτιόμουν αλλά ντρεπόμουν να ρωτήσω τον αυστηρό αλλά εξαιρετικό δάσκαλο μου από πού κι ως πού αυτό το ξεκάρφωτο “drawing”. Δηλαδή τι στην ευχή έκαναν στο σαλόνι, ζωγράφιζαν; Πολύ αργότερα (τι να κάνουμε) έμαθα ότι ο χώρος αυτός, εξέλιξη των parlours, και σε συνέπεια με την αρχική χρήση των βικτωριανών μικρών σαλονιών, ονομαζόταν “w i t h d r a w i n g” room, δωμάτιο απόσυρσης (από την τραπεζαρία) για εγγύτερο σχετισμό. Στη συνέχεια απεβλήθη το with για να μείνει ο εξημερωμένος απόγονος του dragan, το σκέτο “drawing”.

Τo parlour ήταν μεγάλη εξέλιξη. Δωμάτιο διαλόγου! Στις σημερινές περιστάσεις οικιακός χώρος αδιανόητος. Μπορεί να ήταν σχεδιασμένο για διακριτική κουβεντούλα, ενθαρρυντικό των tête-à-tête προσεγγίσεων αλλά το δεσπόζον τραπέζι εξακολουθούσε να παρεμβάλλεται ως φύλακας ηθικής μεταξύ των συνομιλητών. Βλέπουμε εικόνες με δυσανάλογα ογκώδη τραπέζια-κέρβερους προς εκφοβισμό του Μέλανος Ίππου του Πλάτωνος. Δικαίως το τραπεζομάντηλο υπήρξε ο λυτρωτής του περιεσταλμένου ερωτισμού. Πρόσφερε έναν ελεύθερο χώρο διακίνησης των ερωτικών επιθυμιών των συνδαιτυμόνων με αγγίγματα, σπρωξίματα, πατήματα ακόμα και κλωτσιές!

Αλλά, καθώς η Αναγέννηση εισαγόταν στη Γαλλία και παράλληλα με αυτή την αναδυόμενη αξία της επικοινωνίας, ένα νέο δημιούργημα εμφανίστηκε με υπόκωφη δύναμη ήθους. Ήταν η caquetoire, η καρέκλα για ανθρώπους που συζητούν ή, έστω, κουτσομπολεύουν. Σήμερα λέμε το “τραπέζι του διαλόγου”. Τότε έλεγαν η “καρέκλα του διαλόγου”.

Ασύγκριτη απέναντι στη chaise longue από πλευράς υπόσχεσης διαπροσωπικής επικοινωνίας, παρά το υποτιμητικό προσωνύμιο “gossip chair”.

Cabriole ανιστόρητα για τη chaise longue

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

7

Είναι ή όχι δύσκολο το ερώτημα για ποιο λόγο η λατινική Δύση απέσυρε επί αιώνες το αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό ανάκλιντρο από τους χώρους ανθρώπινης επικοινωνίας; Πού μπορεί να οδηγήσει η έρευνα για την πληθωρική κανονιστικότητα επί της καθιστικής συμπεριφοράς;

Μια παλιότερη αλλά ενδιαφέρουσα ανθρωπολογική μελέτη του G. W. Hewes εντόπισε πολιτισμικές ταυτότητες σωματικών στάσεων και συγκρότησε μια τυπολογία εκατό κύριων “καθιστικών” στάσεων κατά φύλο από 480 σημεία πολιτισμών, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Από αυτές κράτησα μόνο εκείνες που μπορούν να θεωρηθούν αποδεκτές, για τον μέσο Ευρωπαίο, στάσεις γνήσιας καθιστικής ανάπαυσης. Εξαίρεσα, για παράδειγμα, τη Νιλωτική στάση η οποία στην πραγματικότητα είναι όρθια. (Εκτός από τους Σιλούκ του Σουδάν απαντάται και στη Νιγηρία, Ινδία και Κεντρική Ασία.) Στην εν λόγω, καθαρά ανδρική, στάση ανάπαυσης ο άνθρωπος στέκεται στο ένα πόδι, έχει ανασηκωμένο το άλλο σαν πελαργός και ισορροπεί υποβασταζόμενος από μακρύ μπαστούνι.

Αλλά επίσης εξαίρεσα και όλους τους τρόπους του οκλάξ κάθεσθαι ιδίως τις θέσεις sukhasana, baddha konasana ή hanka-fuza.

Είναι λοιπόν φανερό ότι, στη Μεσόγειο, στις ακτές της Αφρικής, σε πολλά μέρη της Ασίας και της Αμερικανικής ηπείρου, ιδίως οι γυναίκες που φροντίζουν βρέφη, εκτελούν λεπτές εργασίες, βρίσκονται σε μια σχέση κοινωνικού καταμερισμού αλλά και επικοινωνίας προτιμούν καθιστικές στάσεις με ή χωρίς κάποιο στήριγμα πλάτης αλλά κυρίως με τεντωμένα τα πόδια ή με τα πόδια σταυρωτά. Οι άνδρες βρέθηκαν να χρησιμοποιούν λιγότερο συχνά αυτή τη στάση. Ότι η αρχαία Αίγυπτος υπήρξε “πολιτισμός του καθίσματος” είναι βέβαιο. Δεν ξέρω όμως πόση εγκυρότητα έχουν ισχυρισμοί ότι πέραν όσων μπορούσαν να κάθονται λόγω κοινωνικής θέσης απεικονίζονται και κοινοί Αιγύπτιοι σε αξιοπρεπέστατα καθίσματα με ερεισίνωτα.

Οι εκτός Ευρώπης μακροχρόνια εφαρμοζόμενες εργονομικές πρακτικές των παραδοσιακών πολιτισμών και η λειτουργικότητα τους στις κινήσεις και τις στάσεις της καθημερινότητας διαμόρφωναν για τον Ευρωπαίο της Era dos Descobrimentos, της Εποχής των Ανακαλύψεων, ένα νέο habitus για το σώμα, το οποίο εγκαθίδρυε απαιτήσεις ανάκτησης όσων η πενία υλικών μέσων και η απουσία πνεύματος χειραφέτησης του είχαν στερήσει.

8

Σε ένα προηγούμενο σημείωμα, στο έκτο, έγραψα κάτι για το καφέ χρώμα. Παράθεσα μια σκέψη του Spengler αλλά, φυσικά, δεν είναι ζήτημα που μπορώ να διαπραγματευτώ. Προσπαθώ απλώς να πιάσω, στο όνομα της συντροφιάς και της συζήτησης, στο μέτρο των μικρών μου δυνάμεων, μέσα από λοξές ματιές, σε γωνιές που διαφεύγουν της ευθείας παρατήρησης, λίγες κρυμμένες στιγμές μιας πολυπλοκότητας που δημιουργεί το ήθος του πεπερασμένου. Μ' αρέσει ο τίτλος του βιβλίου του David Lowenthal, “Το παρελθόν είναι μια ξένη χώρα”. Πάντα περιμένουμε το παρελθόν να έρθει σε μας και κάποιοι ανυπομονούν γι αυτό περισσότερο από ότι για το μέλλον. Είναι η πρόθεση που κάνει το παρόν για κάποιους βολικό και για άλλους άβολο.

Για παράδειγμα, η γενίκευση της καύσης ξυλοκάρβουνου για θέρμανση και η βαριά ρύπανση του αέρα δημιούργησε στους ζωγράφους της Ευρώπης πολύ σοβαρά τεχνικά προβλήματα και επέδρασε στην αισθητική δύο αιώνων. Οι εποχές του καθαρού αιθέρα και φωτός και των λαμπερών χρωμάτων της αρχαίας Κίνας, Αιγύπτου, Ελλάδας και Ρώμης είχαν παρέλθει. Είναι όμως και αλήθεια πως σπουδαία καλλιτεχνικά αποτελέσματα έχουν επιτευχθεί με πολύ λίγη πρόσθεση χρώματος ή και αφαίρεση, όπως με το sfumatto του Leonardo ή τη σινική.

Για να επιστρέψουμε στον “ξύλινο κόσμο”, ένα από τα θαυμαστά αποτελέσματα των φυσικών βερνικιών εκείνων των εποχών ήταν οι αντανακλάσεις του φωτός πάνω στη γυαλισμένη επιφάνεια αναδεικνύοντας τις διαβαθμίσεις των χρωμάτων του ξύλου και δημιουργώντας την αίσθηση της διαφάνειας. Ένα γνωστό και παλιό εικαστικό πρόβλημα ήταν η απόδοση πάνω στον καμβά, με χρώματα και πινέλο μιας γυαλισμένης επιφάνειας επίπλου από βελανιδιά ή σφένδαμο.

Ας προσθέσουμε, παίζοντας με τους κανόνες του χρόνου, ότι τον 17ο και κυρίως τον 18ο αιώνα εμφανίζεται στις βόρειες περιοχές των Κάτω Χωρών η μόδα του καπλαμά από σφένδαμο ή σημύδα με κοντράστ ανοιχτόχρωμων και σκουρόχρωμων σχεδίων πάντα στις αποχρώσεις του καφέ. Πρόκειται ουσιαστικά για αναβάθμιση μιας παλιότερης τεχνοτροπίας του 16ου αιώνα, της μαρκετερί, αυτού που θα αποδίδαμε στα ελληνικά με τον όρο “ένθετη διακόσμηση με φύλλα ξύλου”. To παλιό ρωμαϊκό και ισλαμικό αραμπέσκ παίρνει τη μορφή του γκροτέσκ της Αναγέννησης (grottesche) -μέσω Ραφαήλ- και εν συνεχεία, απλοποιημένο και προσιτό ως μαρκετερί για τους μικρόκοσμους των ευκατάστατων τάξεων!

(Συνεχίζεται)

Cabriole ανιστόρητα της chaise longue

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

5

Όποιος θέλει να διαπιστώσει τα επιτεύγματα της Αναγέννησης στον τομέα της ξυλογλυπτικής δεν χρειάζεται απλώς να ανατρέξει στα σχετικά σχέδια του Ραφαήλ. Αρκεί να αντικρίσει το Nerli cassone, του οποίου τα σκαλίσματα γεννήθηκαν από το χέρι του Zanobi di Domenico, ζωγράφου βέβαια, που αν δεν τον ξετρύπωνε ο Φλωρεντινός λόγιος Cristina Acidini Luchinat θα απολάμβανε την ανώνυμη αθανασία όπως τόσοι και τόσοι. Το εν λόγω αντικείμενο μόνο ένας βέβηλος θα μπορούσε να το αποκαλέσει “κασόνι” ή να διανοηθεί ότι μπορεί να έχει οποιαδήποτε “αξία χρήσης”. Ζωγραφισμένο από τον “Αρχάγγελο”, τον Jacopo del Stellaio και τον Biagio d'Antonio. Ξύλο, γύψος και τέμπερα αποτελούν την ταπεινή ύλη αυτού του αριστουργήματος.
Σπουδαίοι μάστορες ξυλουργοί σε οικογενειακές επιπλοποιίες μπορούσαν να είναι και ξυλογλύπτες, γλύπτες και ξανά επιπλοποιοί. Διακονούσαν με το σκαρπέλο ταπεινά και περήφανα. Όπως ο Benedetto da Maiano. Βέβαια τίποτα δεν αφηνόταν στην τύχη. Τα εργαστήρια γλυπτικής ήταν σχολές μεγάλης σπουδής.
Δεν υπήρχε μόνο η Ιταλία και η Γαλλία. Τεχνίτες ξύλου υπήρχαν και στη Γερμανία, όπως ο Σουηβός Gregor Erhart, ο Tilman Riemenschneider και άλλοι. Αφήνουμε επίσης τα συμβαίνοντα στην Αγγλία και την Ισπανία.
Λοιπόν, για να επιστρέψουμε στα καθίσματα, στην ύστερη Ιταλική Αναγέννηση έχει μεγάλη απήχηση η λεγόμενη Sedia Dantesca (Καρέκλα του Δάντη) και η παραλλαγή της, η Sedia Savonarola (του Σαβοναρόλα). Ουσιαστικά πατούσαν αμφότερες στο πρότυπο της ρωμαϊκής sella curulis, κάθισμα σε σχήμα “x”, συμβόλου του imperium. Χωρίς όμως ένα σκαμπό, ένα sgabello να απλώσει κανείς επάνω του τα πόδια σου θα ένιωθε σαν τον Girolamo Savonarola όταν επάνω σε μια τέτοια sella έγραφε τον Dialogo della Verita.
Καλώς ή κακώς (το κρίνει ο αναγνώστης ανάλογα με το πόσο εκτιμά ή όχι τον κύκλο της ηδονής, της οδύνης και της ανύψωσης που προσφέρει η υλική αναφορά), αν ο Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ' δεν “καθάριζε” και αν ο Savonarola και το πνεύμα του είχαν επιβληθεί στην Ευρώπη τότε οι μπερζέρες, οι σεζ λονγκ και οι ξαπλώστρες δεν θα είχαν γεννηθεί ποτέ!

6

Αναφέροντας στο προηγούμενο, πέμπτο σημείωμα, την καρέκλα “Σαβοναρόλα” θυμήθηκα μια σκέψη του Spengler πάνω στο χρώμα. Μετά το θρίαμβο των καθαρών χρωμάτων της Αναγέννησης εισήχθη και επικράτησε σταδιακά στη ζωγραφική αυτό που αποκαλούσε “καφέ του εργαστηρίου”. Ένα βαθύ, εξωπραγματικό χρώμα που τόνιζε την πνευματικότητα. Το μόνο που λείπει από την παλέτα του ουράνιου τόξου. Εύστοχα χαρακτηρισμένο ως “φαουστικό”, βυθίζει τα πρόσωπα στην ατμόσφαιρα του Μάκβεθ, το καφέ χρώμα αποτέλεσε έναν εκλαϊκευμένο προσκλητήριο προτεσταντικής αρνησικοσμίας και ταυτόχρονα κατάφερνε να γίνεται ανεκτό από την αισθητική του Καθολικισμού. (Λέτε απόηχος εκείνου του παραληρήματος να είναι το σύγχρονο “μπεζάκι”;)
Ας πούμε, αυτόν τον “ιστορικό” ρόλο του καφέ (χρώματος) κάνει να αναπηδήσει μια καρέκλα αυστηρού μοναστηριακού ύφους που αντιπροσώπευσε για μεγάλη περίοδο την Ισπανία, η περίφημη σιγιόν φραϊλέρο, (sillón frailero) ή, απλά, η “ισπανική καρέκλα”. Ο ξύλινος σκελετός της και το δέρμα του καθίσματος και της πλάτης, οι βελούδινες προσθήκες, συνέθεταν το το ποθούμενο μουντό καφέ της επιτηδευμένης “πνευματικότητας”.
Εκ πρώτης όψεως κάτι από το ύφος της φραϊλέρο αναγνωρίζεται τα σκυριανά καθίσματα. Αλλά σε πόσο διαφορετική κατηγορία ανήκουν! Άλλο ένα αξιόλογο ελληνικό προϊόν που άκμασε ιδίως στις δεκαετίες του '50 και ΄60 και μετά πετάχτηκε στα παλιατζίδικα. Η Αγγελική Χατζημιχάλη τα είχε πει όλα και έγκαιρα. Τα τονίζει και τα διδάσκει μέσω του μουσείου του και ο Φαλτάιτς. Βέρα βυζαντινή και σκυριανή τεχνοτροπία ξυλοτεχνίας, με βαθιές ρίζες, ιδιαιτερότητα και με τεχνίτες όπως, ενδεικτικά, ο Μαρουδιός, ο Σκατσίδης, ο Μπαμπούδης. Φαντάζομαι ότι υπέροχα σκυριανά θα έχουν απομείνει σε λιγοστούς άντε και κάποια κομμάτια στο Προεδρικό Μέγαρο (η πλάτη μιας σκυριανής πολυθρόνας καταφέρνει να δει φως κατά τις ορκωμοσίες των υπουργών).

Καμπριολέ ανιστόρητα της chaise longue

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

1

Καταλαβαίνω τι συμβαίνει όταν ανασύρονται θέματα από το Έπος του '40, τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και άλλα βαρέα ιστορούμενα. Η μόχλευση σπουδαιοφανών γεγονότων είναι ένα ναρκοπέδιο στρωμένο με αθλιότητες, φρίκη, αδιευκρίνιστες προθέσεις του αφηγητή και, πολύ συχνά, πληκτική προβλεψιμότητα. Οπότε, ας πάμε σε κάτι πιο ... αναπαυτικό!

Ας μιλήσουμε λοιπόν για την ιστορία της σεζ λονγκ, ναι, ναι, της chaise longue, ή, αν θέλετε διασταλτικά, της chaise de repos.

Όλοι γνωρίζουμε ότι, από πλευράς καταγωγής, αυτή η ύπουλη καρμανιόλα της σωματικής ευρωστίας, το σύμβολο της χαλαρότητας και εγωπαθούς ανεμελιάς ουδεμία σχέση είχε με την τυπική από ελαφρύ ασπρόξυλο και πανί πτυσσόμενη (pliante) πολυθρόνα της παραλίας ή της θερινής ραστώνης.

Ίσως -το λέω με κάθε επιφύλαξη- κάτι τι από το αρχαίο κλέος της chaise longue (ισχνά όμως και με ανάξια αισθητική) να διασώζει ο σύγχρονος κτηνώδης, κατασκευαστικά, τύπος καθιστικού τον οποίο το τσίρκο της μαζικής κατανάλωσης ρεκλαμάρει ως “καναπέ-κρεβάτι-γωνία” !

Προς Θεού! Δεν θέλω να προσβάλλω όσους αναγκάστηκαν να αγοράσουν αυτόν τον Φρανκενστάιν της μοντέρνας επιπλοποιίας. Διότι σέβομαι απολύτως το ομολογημένο κίνητρό τους.

Προτίθεμαι όμως να κανονιοβολήσω ριπηδόν υπέρ των προγόνων του εξαίσιου αυτού δημιουργήματος, της chaise longue. Κατασκευή η οποία, αν μη τι άλλο, συνδέθηκε με το νεωτερικό φαινόμενο της διαδοχής του “υψηλού” από το “ευχάριστο”, του ευχάριστου από το “χαριτωμένο” και αυτού από το “κακόγουστο”. Διότι τούτο το τελευταίο σχετίζεται με το “υψηλόν” όπως ο Βενιαμίν με τον Αβραάμ (εκεί και το ενδιαφέρον της αθάνατης κακογουστιάς). Έπεται, αναπαυτικά, συνέχεια.

2

Στην αρχαία Αίγυπτο, Ελλάδα και Ρώμη διακριτικό της αξίας των επίπλων ήταν όχι μόνο το ερεισίνωτο και τα ερεισίχειρα αλλά και σκαλιστά καμπυλωτά πόδια, άλλοτε τορνευτά, άλλοτε ζωόμορφα. Υπήρχε όμως μια διακοσμητική απαίτηση στη νεωτερική Δύση, η μορφοποίηση “cabrioles”, (από το λατινικό Capreolus = ζαρκάδι, οπότε cabrioles = τα χαριτωμένα ζωηρά ανασκιρτήματα και πολύ αργότερα η δίτροχη ιππήλατη άμαξα). Οι απαρχές του εμφανίστηκαν στην Κίνα κατά την Περίοδο των Τριών Βασιλείων και μερικά χρόνια μετά την καταστολή της Εξέγερσης των Κίτρινων Τουρμπανιών. Συμπτωματικά καθιερώνονται την ίδια περίοδο στην Κίνα και οι χειράμαξες, ως μόδα και όχι ως δυνατότητα καθώς και σοβαρές κρίσεις στις εκκλησίες του ταοϊσμού. Με κάποιες ιστορικά περίπλοκα ανιχνεύσιμες διαδρομές το κινεζικό αυτό γούστο θα ισχυριζόμουν ότι συνδέεται με το μεσαιωνικό εβραϊκό μπαρόκ της δυτικής Μεσογείου. Αυτό όμως είναι ένα άλλο ζήτημα.

Η Δύση αντλεί τις εμπνεύσεις της μέχρι τον 12ο αιώνα από την Ανατολή, αλλά από τον 13ο αιώνα κάνει την εμφάνισή του το γοτθικό ύφος με πλέον εμβληματικό έργο ξυλουργικής τον δρύινο βασιλικό θρόνο τον οποίο ο “Malleus Scotorum”, Εδουάρδος Α', εγκατέστησε στο Αββαείο του Westminster ενσωματώνοντας με αλαζονεία στον ξύλινο σκελετό του την Πέτρα του Πεπρωμένου της ηττημένης Σκωτίας. Ο θρόνος φτιάχτηκε από τον ξυλουργό Walter απ' το Durham.

Ας έχουμε υπ' όψη ότι η γοτθική περίοδος στην επιπλοποιία δεν θεωρείται ενιαία χρονικά στις διάφορες περιοχές της Ευρώπης. Στη Γαλλία και Αγγλία κρατά πέντε αιώνες, (1100-1500), στην Ιταλία 150 χρόνια (1250-1400) ενώ στην Ισπανία και Πορτογαλία από το 1200-1700, όλα αυτά περίπου βέβαια.

3

Η πολυαίωνη “γοτθική” σκιά στην ευρωπαϊκή επιπλοποιία καθόλου δεν εμπόδισεε να κατασκευαστούν αντικείμενα όπως η εταζέρα (étagère), το ντρεσουάρ (dressoir), το οποίο ίσως θυμόμαστε από τον στίχο του Mallarmé “Sur les crédences, au salon vide”, ορίστε, να και η φημισμένη κρεντάνς (crédence) -στενό τραπέζι ή στενός μπουφές (κάτι σαν τα σημερινά τραπέζια-κονσόλες) όπου τοποθετείτο το φαγητό μετά τον έλεγχο που διενεργούσε ο praegustator (ο εδέατρος των αλεξανδρινών χρόνων) για τυχόν ύπαρξη δηλητηρίου- και, φυσικά, ο θρόνος, η έδρα, κατά κανόνα μία και μοναδική στον οίκο για να κάθεται μεγαλόπρεπα ο δεσπότης του χώρου. Οι χαριτωμένες ονομασίες τους καθόλου των αντικειμένων αυτών καθόλου δεν τα προφύλασσαν από συμβολισμούς που βάραιναν περισσότερο από τη χρήση. Τώρα, σε σχέση με τα καθίσματα, οι κοινωνίες εκείνες ενδεχομένως γνώριζαν τα πλεονεκτήματα του αρχαιοελληνικού κλισμού, ωστόσο επέλεγαν συνειδητά μη αναπαυτικές κατασκευές αφού ουσιαστικά ενδιαφέρονταν (ως αρχαία εκδοχή της βιοπολιτικής) για εμποτισμό της ατομικής βιόσφαιρας με τελετουργικούς και συμβολικούς προσδιορισμούς.

Αν η crédence κραύγαζε τη θέση της μέσα στο σύστημα του ηγεμόνα με το dressoir τα πράγματα ήταν πιο περίπλοκα. Επρόκειτο για ένα σύνθετο έπιπλο. Μια προβολή μικρού και στενού τραπεζιού συνδυασμένου με ράφια, σε επαφή με τον τοίχο. Σήμερα θα το περιγράφαμε ως τραπεζάκι με όρθια πιατοθήκη. Εκείνη την εποχή τα πιάτα ήταν χρυσά ή ασημένια και ο αριθμός των ραφιών υποδήλωνε με σαφήνεια την κοινωνική σειρά του ιδιοκτήτη. Πέντε ράφια μπορούσαν να έχουν μόνο βασιλείς. Τέσσερα οι δούκες και οι μαρκήσιοι. Τρία οι κόμητες και βαρόνοι. Δύο οι απλοί chevaliers.

4

Από την άποψη της εξέλιξης των εργαλείων ξυλουργικής ο 14ος αιώνας υπήρξε εξαιρετικά σημαντικός. Νέου τύπου συνδέσεις ξύλων με κινισιές, γωνιάσματα en queue d'aronde (ψαλιδωτοί σύνδεσμοι “ουρά χελιδονιού”) και τέτοια. Μέχρι τη δεκαετία του '60 τα μυστικά της τέχνης ήταν ίδια. Η σύγχρονη Σκανδιναβική βιομηχανία επίπλων ισοπέδωσε την ξυλουργική τέχνη στο όνομα της απλότητας και της άνεσης. Ως παραγωγοί φθηνής ξυλείας εφηύραν και πλάσαραν έπιπλα ταχείας ανάλωσης. Τις τελευταίες δεκαετίες η πρώτη ύλη δεν είναι καν ξύλο αλλά κάτι ευτελέστερο.

Κάποτε αρκούσε ένα κάθισμα με ψηλή πλάτη και ερεισίχειρα για να συμβολίζει την εξουσία. Μόνο ο homo potens είχε το δικαίωμα να είναι homo sedens.

Σε καθίσματα σημαντικών προσώπων του 15ου αιώνα, διακοσμημένα με σερβιέτες (πτυχώσεις περγαμηνής), υπήρχε κάτω από το κάθισμα, κάτω από την έδρα ενσωματωμένο σεντούκι με κλειδαριά. Τουλάχιστον τότε οι πολύτιμες για την εξουσία πληροφορίες είχαν μια θέση σε σωστό σημείο...

Έχοντας πάντα ως στόχο την σεζ λονγκ κάνω παρεκβάσεις κυρίως για να λέγεται εμφατικά πόσο ένας πολιτισμός είναι πάνω απ' όλα ψυχισμός εκφρασμένος με συμβολικές μορφές και ότι οι εκφάνσεις του δεν συνδέονται τόσο με την ιστορία της τέχνης όσο με την βιωμένη συγκρότηση, την ένταση της κοινωνικής δυναμικής και εντέλει με αυτό που λέγεται “κοινωνική τάξη”. Οι παλιές εποχές όχι μόνο δεν έκρυβαν αλλά, αντίθετα, τόνιζαν τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων. Όμως η ανισότητα, μολονότι άδικη, μπορούσε να προειδοποιεί σαφέστερα τους αδύναμους για την εγκαθιδρυμένη κατάσταση των πραγμάτων.