ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ
15
Οι λύκοι της Πάρνηθας και ο Λυκάνθρωπος της Αθηναϊκής Πνύκας.
Οι μελετητές της λυκανθρωπίας, με πρώτο τον Μάρκελλο τον Σιδήτη, τοποθετούσαν την έξαρση του φαινομένου κατά το μήνα Φεβρουάριο ενώ στο “Satyricon liber” του ο Πετρώνιος, τους έβαζε να τριγυρίζουν με το σεληνόφως κοντά στα νεκροταφεία. Φόβιζε πια ο λυκάνθρωπος, εύλογο, αφού είχαν ολότελα λησμονήσει την πλευρά του “ανθρωπόλυκου”. Άρα, τουλάχιστον από πλευράς σεζόν, έγκαιρα μας απασχολεί το θέμα! 
Σημειωτέον ότι ο συμβολικός λύκος, σε κάθε περίπτωση, απασχόλησε τα αρχαία ελληνικά πράγματα πολύ περισσότερο από τον canis lupus!
Ο Σόλων, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, επικήρυξε πρώτος τους λύκους της Αττικής, με αμοιβή πέντε δραχμών για κάθε νεκρό ζώο ! Καλά λεφτά, αφού σύμφωνα με το Δημήτριο το Φαληρέα, πέντε δραχμές ήταν αξία ενός βοδιού και μία δραχμή η αξία ενός αρνιού.
Αυτή η οικονομικά μεν εξασφαλιστική αλλά ηθικά κατώτερη αρνητική σολώνεια νοοτροπία και αντιμετώπιση αποτελούσε την μια, μεγάλων διαστάσεων, τάση στον πανάρχαιο ελληνικό διχασμό γύρω από το “τοτέμ-λύκο”.
Η άλλη τάση, η θετική και σεβαστική προς τις Λύκειες παραδόσεις ήταν η Αρκαδική.
Η εχθρική λοιπόν για το λύκο γενεαλογία, όχι μόνο όπως αποτυπώθηκε στη νομοθεσία του Σόλωνα, αρχίζει από τον Όμηρο και φαίνεται να κατεβαίνει στον Πίνδαρο, στον Ευριπίδη, στον Πλάτωνα. Για να μην αναφέρω πού το έφτασε ο χριστιανός μοναχός Στέφανος της Βουργουνδίας, τον 13ο αιώνα!
Από την άλλη, η ευνοϊκή για το λύκο, αρκαδική “φράξια”, ξεκινούσε, κρατώντας στο κέντρο της τη λατρεία του Λυκείου Διός, από τον γιο του Πελασγού Λυκάονα -ως πρωτοβασιλιά της Αρκαδίας- και κατέβαινε, μαζί με το μύθο του Δαναού στο Άργος αλλά και του Αθάμαντα στη Βοιωτία. Έχοντας γερές προσβάσεις στους Νηλείδες Αλκαμαιωνίδες (που μας ενδιαφέρει για την Αττική), συνδέθηκε άλλοτε με τα πολιτικά κλέη και άλλοτε με τα άγη της αρχαίας Αθήνας και πέρασε στον Αίσωπο, στον Ξενοφώντα, στον Παυσανία, στον Απολλόδωρο. Στάθηκε με σεβασμό στον λύκο και στα φυσικά δικαιώματά του αλλά και δαψίλευσε “ανθρωπολογική” κατανόηση απέναντι στην τοτεμική του διάσταση, παρουσιάζοντας τις τελετές της ενήβωσης όχι ως κάτι αντίστοιχο της σημερινής ψυχωσικής κλινικής λυκανθρωπίας αλλά ως σημαντική διαβατήρια μεταμόρφωση στην οποία υπάρχει βαθιά ανάγκη να πρωταγωνιστήσει ο “ανθρωπόλυκος” και όχι ο “λυκάνθρωπος”.
Αξιοσημείωτη πάντως, σε τούτο το μακρινό αχό, η εξισορροπητική νηφαλιότητα του κεντριστή Αριστοτέλη.
Σοφά και ο Τιμόθεος εκ Γάζης, πολύ αργότερα, κράτησε την ίδια γραμμή.
Βεβαίως, αντιλαμβάνεστε, τα σχηματοποιώ και τα τεντώνω όλα αυτά!
19
Ο ονήιστος κάτι είχε προσπαθήσει να ψιθυρίσει προειδοποιητικά στην “Ποιητική” του -μα σ' εμάς, που έχουμε εκτός δικτύου τους αρχαίους, λέξη δεν έφτασε στο αυτί μας.
Δεν τα 'λεγε βέβαια για τους πολιτικούς, ο Αριστοτέλης. Τα 'λεγε για τους ποιητές και καλλιτέχνες. Μα, σαν έχει τρύπα ο μουσαμάς θα 'ναι στεγνός ο πάτος;
Για τους ζωγράφους πρώτα μιλούσε, τον Πολύγνωτο, που του άρεσε να απεικονίζει τους ανθρώπους καλύτερους από αυτό που αλήθεια είναι και μετά για τη μανία του Παύσωνα, να τους παριστάνει χειρότερους, αντίθετα με τον Διονύσιο, που προσπαθούσε να τους πετυχαίνει όσο πιο όμοιους μ' αυτό που είναι.
Μετά στους ποιητές πήγε. Πρώτα στον Όμηρο, που είχε το χούι του Πολύγνωτου. Μετά στον Ηγήμονα από τη Θάσο, που ταίριαζε με τον Παύσωνα. Τέλος, αναφέρθηκε στον Κλεοφώντα που βασανιζόταν να τους αποδώσει ομοίους με την αλήθεια τους.
Ήταν τέτοια η μανία της ωραιοποίησης, έλεγε ο Αριστοτέλης, ώστε οι διθυραμβογράφοι Τιμόθεος από τη Μίλητο και Φιλόξενος απ' το Τσιρίγο έφτασαν στο σημείο να βάλουν ακόμα και Κύκλωπες να ερωτεύονται. (Εδώ όμως, αυτό το σχόλιο του Αριστοτέλη δεν μ' αρέσει, οπότε ένα “Κυκλώπων Κριτικό Εγκώμιο” θα το επιχειρήσω, σε χρόνο εύθετο!)
Αλλά μήπως το ίδιο και χειρότερο λάθος δεν κάνουν και οι πολίτες με τους πολιτικούς που ψηφίζουν;
Εκείνους που προτιμούν τους βλέπουν καλύτερους απ' όσο είναι. Και εκείνους που καταψηφίζουν, χειρότερους απ' όσο πράγματι είναι.
Όμως, παρακάτω (1448a), γνέφει και κάτι άλλο ο Δάσκαλος.
Κατά τούτο διαφέρει, μας πετάει, η κωμωδία από την τραγωδία. Ότι δηλαδή η μεν πρώτη “χείρους“, η δε δεύτερη “βελτίους μιμεῖσθαι βούλεται τῶν νῦν”.
Προειδοποιητική στη φαλτσαριστή της τροχιά και γόνιμη αν διασταλεί η μεταφορά αυτής της αριστοτελικής κουβέντας. Η μονόπαντη ροπή υποτίμησης των πολιτικών πάει την κατάσταση κατάισια στην κωμωδία. Δεινότερη όμως η ροπή της υπερτίμησης, η οποία μπορεί να στείλει την πολιτεία ντογρού στην τραγωδία...
Αναρωτιέμαι όμως, ατδιέντ οβδεντέι, θα ένιωθαν ευτυχέστεροι οι πολίτες αν έβλεπαν, ως άλλοι Διονύσιοι και Κλεοφώντες, τους πολιτικούς τους όπως πράγματι είναι;
21
Ρωτάω. Μπορεί να χαρτογραφηθεί η Ουτοπία; Contradictio in terminis μου λες. Πώς μπορεί να υπάρξει χάρτης ενός τόπου που δεν υπάρχει;
Νοσταλγία, έστω, για την Ουτοπία; “Άσ' το”, μου απαντά ένας άλλος, “άσ' το σου λέω, όρεξη έχεις τώρα να κάνουμε reductio ad taedium; Έχει καεί το θέμα.”
Πώς μου ήρθε όμως αυτό που έλεγε ο 'Ερνστ Μπλοχ: “Κανένας ρεαλισμός δεν είναι άξιος του ονόματός του αν αφαιρεί το σημαντικότερο στοιχείο της πραγματικότητας, το ατελές της πραγματικότητας”.
Κι έπειτα, κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί, ιδίως αν δεχτούμε την παραπάνω αρχή της ατέλειας, ότι δεν φροντίσαμε, ως δυτικός πολιτισμός, να κρατήσουμε έστω κάποιες φιλοσοφικές, ψυχαναλυτικές, νομικές και άλλες ρήτρες παραβίασης των καταναγκασμών του χρόνου και ιδίως της κυριαρχίας του παρόντος, όπως π.χ. με ένα βαθμό ασύλου που παραχωρούμε στο φυσικό δίκαιο, με ρήτρες απροϋπόθετων διαλόγων με τις αδιαφάνειες της ιστορικότητας, με ρήτρες επισκεπτηρίων μας στον Μύθο και στην Ουτοπία.
Έπειτα, δεν έχει σταματήσει να πνέει, μολονότι όλο και πιο σπάνια και ασθενικά, ένας αέρας “μεσσιανισμού χωρίς μεσσία”, όπως θα έλεγε ο Ντεριντά, ευτυχώς, ευτυχώς χωρίς μεσσίες!
Ναι, παραμένει ένας λιγοστεμένος μεσσιανισμός σαν ξεθωριασμένο φόντο σέπιας της οικογενειακής μας φωτογραφίας, αλλά ευτυχώς, ευτυχώς με διαυγέστερες απ' όσο στο παρελθόν επιφυλάξεις, και θαρρετή περίσκεψη και ρήτρες άφθονες και ένα γαλαξία αστερίσκων, που δεν μπορούν, δεν ξέρουμε ακόμα αν πρέπει να καταργηθούν...
22
Έπεσε το μάτι μου, στο “Ελέκτρικ Λίτερατσουρ”, σε μια βιβλιοκριτική της Στέφανι ΜακΚάρτερ με τίτλο, “Είναι η ομηρική Καλυψώ ένα φεμινιστικό σύμβολο ή μια βιάστρια;” Αυτό με αφορμή την σχετικά πρόσφατη (2017) μετάφραση της Οδύσσειας που έκανε η κλασικίστρια, στο πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, Έμιλι Γουίλσον.
Εκτιμώ τον φεμινισμό και τους αγώνες του. Σωστή βρίσκω την περιεκτική τοποθέτηση της Ντέμπορα Κάμερον, καθηγήτριας στην Οξφόρδη, ότι γενικότερα όλοι οι άκαμπτοι κανόνες και τα στερεότυπα για το φύλο μπορούν να γίνουν περιοριστικοί και επιβλαβείς.
Με ξάφνιασε όμως η προκλητική αντιδιαστολή της ΜακΚάρτερ για την Καλυψώ και με παρακίνησε να διαπιστώσω ο ίδιος στη μετάφρασή της Γουίλσον αν και πού διαφαίνεται “φεμινιστική” οπτική και, αν ναι, κατά πόσο θα μπορούσε να γίνεται και προβληματική.
Είναι, νομίζω, η πρώτη φορά που η Οδύσσεια μεταφράζεται από γυναίκα. Και αυτό ήδη, οπωσδήποτε, μου φαίνεται σημαντικό γεγονός. Δεν θεωρώ τον εαυτό μου ικανό και αρμόδιο να κρίνει την αξία της αγγλικής αυτής μετάφρασης, μολονότι σημειώνω ότι με το καλημέρα βαρυστομάχιασα με τη μετάφραση του “πολύτροπου” άνδρα σε “complicated” man. Θα προτιμούσα, για παράδειγμα, το man “skilled in all ways of contending”, που απέδωσε ο Ρόμπερτ Φιτζέραλντ.
Ταυτόχρονα συνειδητοποίησα πόσο καλαίσθητα και άνετα μπορεί να περνά ατόφια η ομηρική λέξη “πολύτροπος” σε αμφότερες τις νεοελληνικές μεταφράσεις των Ι.Κακριδή-Ν.Καζαντζάκη και Δ.Ν.Μαρωνίτη!
Τέλος πάντων εδώ -και λόγω πίεσης χώρου και χρόνου- ας εστιάσουμε στην Καλυψώ. Και οι υπόλοιπες γυναικείες μορφές είναι τεράστιες στην Οδύσσεια: Αθηνά, Αφροδίτη, Κίρκη, Πηνελόπη (κόρη του Ικάριου, να το πούμε). Στέκομαι στην Καλυψώ και λόγω της συγκεκριμένης βιβλιοκριτικής.
Υπενθυμίζω ότι το έπος ξεκινάει ουσιαστικά με το πρόβλημα της Καλυψούς. Την οποία δεν βλέπω ούτε ως δύστυχη “ντόνα αμπαντονάτα” ούτε, φυσικά, ως τερατώδη “βιάστρια” του Οδυσσέα.
Αντίθετα, η πολυτελής, ηδονική και μακάρια ενδομήτρια εμφώλευση (στη σπηλιά) στην οποία τον έμπασε η Καλυψώ και από την οποία το ντουέτο Δίας - Αθηνά επιζήτησε να τον αποσπάσει (ο Δίας ως αρχαϊκός “λόγος του πατέρα”) θεωρώ ότι αποτελεί μια από τις πιο πρώιμες μορφές επισήμανσης του άγχους απώλειας του αντικειμένου της επιθυμίας (Πηνελόπη – βασίλειο Ιθάκης) και ενοχής για τη λησμονιά του Ονόματος, του Προορισμού – κάτι που ο Δίας ρίχνει ως κατηγορία σε αμφότερους τους εραστές.
Αν απέναντι στον κίνδυνο του αιχμαλωτισμού του στην κυκλώπεια ουτοπία ο Οδυσσέας υποδύθηκε τον Κανένα, ο Δίας δεν θα του επέτρεπε να το επαναλάβει στην ουτοπία της Ωγυγίας. Δεν θα μπορούσε να του επιτρέψει να είναι ξανά ο Κανένας, ζώντας τον ευτυχή βίο αθάνατου θεού με την Καλυψώ. Ο Ευτυχής Κανένας με την Πότνια Καλυψώ θα δημιουργούσαν μια επανάληψη Αδαμιαίου ζεύγους αλλά σε ένα Παράδεισο όπου δεν θα εξουσίαζαν θεότητες και θα ήταν άτοπο ένα Προπατορικό Αμάρτημα. Τουτέστιν, ανεπιθύμητα σκηνικά για κάθε είδους θεό και πάντως για τον Δία, ο οποίος δεν επέτρεψε να εξελιχθεί η υπόθεση κατά το βιβλικό δράμα!
Δεν είναι τυχαίο ότι μέσω του νόστου του Οδυσσέα ο Πλωτίνος στις “Εννεάδες” του διάλεξε να καταδικάσει την ωγυγιακή ευδαιμονία και να στρώσει σε βάρος της Καλυψούς τον θεωρητικό δρόμο της επιστροφής στην πατρώα κοιτίδα.
Επίσης διόλου τυχαίο ότι η Καλυψώ πέρα από τον Όμηρο απασχόλησε και τον Ησίοδο, κατά τον οποίο υπήρξε και παιδί από την επτάχρονη συμβίωσή τους. Τέλος πάντων, με αυτά θα πάει μακριά η βαλίτσα!
Όπως είπαμε, από την αρχή κιόλας του έπους πέφτουμε σε κοτζάμ “μίτινγκ” των Ολύμπιων θεών! Τραβιέται η προσοχή μας πώς ο Δίας και η Αθηνά θα καταφέρουν, ξεπερνώντας τα εμπόδια του Ποσειδώνα που θέλει να τιμωρήσει τον Οδυσσέα για το κακό που προκάλεσε στον γιό του Κύκλωπα Πολύφημο, να επιστρέψει ο Οδυσσέας στην Ιθάκη και στην Πηνελόπη.
Είμαστε στη ραψωδία α. Ας δούμε μια στιγμούλα το ζήτημα της μετάφρασης, ας δούμε το “ἔρυκε”, στίχοι α13-14 “τὸν δ᾿ οἶον νόστου κεχρημένον ἠδὲ γυναικὸς νύμφη πότνι᾿ ἔρυκε Καλυψὼ”. Ο Φιτζέραλντ το μεταφράζει clung to him, (του έχει γίνει κολιτσίδα) η Γουίλσον “trapped him”. Επομένως τον Οδυσσέα, τόσο στο αρχαίο κείμενο όσο και στις μεταφράσεις, νεοελληνικές και αγγλικές, η Καλυψώ αποδίδεται να τον εμποδίζει, να τον παγιδεύει, να τον δεσμεύει. Επειδή τον ποθεί έντονα αποσκοπεί σαφώς σε ένα “δεσμό”. Αντίθετα, στους Κακριδή-Καζαντζάκη η “πανέμνοστη” Καλυψώ δεν “παγιδεύει”, δεν εμποδίζει τον Οδυσσέα αλλά τον “κρύβει” (κατά τοόνομά της) στις σπηλιές της. Η εκδοχή πάντως του Φιτζέραλντ ότι έχει “κολλήσει επάνω του” μοιάζει πιο διπλωματική!
Η Καλυψώ, μετά την αυταρχική παρέμβαση του Ερμή, κατ' εντολή του Δία, καταλαβαίνει πως πρέπει να αφήσει τον Οδυσσέα να επιστρέψει στην Ιθάκη (ε 160-161) “Κάμμορε, μή μοι ἔτ᾽ ἐνθάδ᾽ ὀδύρεο, μηδέ τοι αἰὼν φθινέτω· ἤδη γάρ σε μάλα πρόφρασσ᾽ ἀποπέμψω”, του λέει.
Μεταφράζουν, α) οι Κακριδής-Καζαντζάκης: “Δε θέλω να μου κλαις, βαριόμοιρε, δε θέλω τη ζωή σου να καταλυείς, τι πια ολοπρόθυμα θα σου σταθώ να φύγεις.” β) Μαρωνίτης: “Δύσμοιρε, δεν έχεις λόγο πια να οδύρεσαι, να χαραμίζεις τη ζωή σου με το κλάμα. Το πήρα απόφαση, θα σε κατευοδώσω.” γ) Γουίλσον: “Poor man! Stop grieving, please. You need not waste your life. I am quite ready now to send you off.” Φιτζέραλντ: ““O forlorn man, be still. Here you need grieve no more; you need not feel your life consumed here; I have pondered it, and I shall help you go.” Όπως βλέπουμε στις νεοελληνικές μεταφράσεις η Καλυψώ ναι μεν ομολογεί ότι χρειάστηκε να το σκεφτεί αλλά στη συνέχεια ολόψυχα και με ό,τι διαθέτει, βοηθά τον Οδυσσέα στην επιστροφή του. Το ίδιο και στη μετάφραση του Φιτζέραλντ. Αντίθετα, στη μετάφραση της Γουίλσον έχουμε αφενός το “quite ready”, που υποδηλώνει μια διανοητική διεργασία με περισσότερες δυσκολίες και αφετέρου το “send you off”, δηλαδή “να σε στείλω”, μια αντίδραση σαφώς πιο κυριαρχική και υποτιμητική για τον Οδυσσέα.
Από αυτά τα μεταφραστικά στιγμιότυπα που παρέθεσα και αφορούν κατάκεντρα την ομηρική Καλυψώ προσωπικά δε σχημάτισα τη γνώμη ότι από τη δουλειά της Γουίλσον παράγονται φεμινιστικά αποτελέσματα.
Μήπως με τη ρεκλάμα του φεμινισμού το περιοδικό και η ίδια πιστεύουν ότι το βιβλίο θα πουληθεί καλύτερα ; Το εύχομαι ολόψυχα και χωρίς διαφημιστικά τερτίπια!
28
Μια αλλόκοτη, ευχάριστη, σύμπτωση μου έλαχε καθώς χθες, νοερά, τιμούσα την Παγκόσμια Ημέρα Μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος των θηριωδιών των Ναζί, θέλοντας ασφαλώς και να μην παραγνωρίσω το ιστορικό γεγονός της απελευθέρωσης των κρατουμένων του Άουσβιτς από τον σοβιετικό Κόκκινο Στρατό.
Η σύμπτωση ήταν ότι, τυχαία, είδα ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον φιλμ, γυρισμένο τους πρώτους μήνες της Περεστρόικα, μια βρετανοσοβιετική συμπαραγωγή.
Σενάριο του Αλεξάντρ Μποροντιάνσκι και σκηνοθεσία του Καρέν Σαχαζάροφ.
Πρωταγωνιστές ο Μάλκολμ ΜακΝτάουελ και ο εκπληκτικός, μινιμαλιστής στην υποκριτική του τέχνη Όλεγκ Γιανκόφσκι.
Persona celebris θεωρείται ο Γιανκόφσκι αλλά η μεγαλοφυής, κατά τη γνώμη μου, συγγραφική σύλληψη ανήκει στον Μποροντιάνσκι, ο οποίος πρωτοεμφανίστηκε το 1985, με την κατάρρευση του παραπαίοντος Τσερνιένκο και την άνοδο του Γκορμπατσόφ.
Το προς συζήτηση θέμα άπτεται ενός πολύ γνωστού διλήμματος που τέθηκε για τον γερμανικό ναζισμό.
Συλλογική ενοχή ή συλλογική ευθύνη – και ποια η διαφορά τους;
Πάνω σ' αυτό το δίλημμα τοποθετήθηκαν με σημεία συμφωνίας αλλά και σημεία διαφοράς αφενός η Άρεντ (“Απαρχές του Ολοκληρωτισμού”, “Η προσωπική ευθύνη σε καθεστώς δικτατορίας”, ¨Η ευθύνη απέναντι στο Κακό”, “Η Συλλογική Ευθύνη”, “Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ”, “Προσεγγίσεις στο Γερμανικό Πρόβλημα” κ.ά.) και αφετέρου ο Γιάσπερς (“Το ζήτημα της γερμανικής ενοχής”).
Σημείο συμφωνίας στις δυο αυτές προσεγγίσεις αποτέλεσε η αναγνώριση ότι ως μέλη μιας πολιτικής κοινότητας οι Γερμανοί έχουν συλλογική ευθύνη για όσα τερατώδη το κράτος τους προετοίμαζε. Αυτή η ευθύνη άμφω κρίθηκε καταλογιστέα στο πολιτικό επίπεδο, δηλαδή σε ό,τι ο συλλογικός σχετισμός προκαλεί και όχι μέχρι του βάθους των ατομικών προθέσεων ή των ατομικών συμπεριφορών. Μόνο με την υπαιτιότητα σ' αυτό το ατομικό επίπεδο θα μπορούσε να γίνει δεκτή η έννοια της συλλογικής ενοχής.
Ωστόσο, ο Γιάσπερς προχώρησε ένα βήμα παραπέρα. Έθεσε την έννοια της πολιτικής ενοχής, διαχωρίζοντάς την όμως ταυτόχρονα από την ποινική ενοχή και την θρησκευτική/ηθική ενοχή. Πολιτική ενοχή σήμαινε για τον Γιάσπερς ότι οι Γερμανοί έπρεπε να θεωρηθούν υπόλογοι για τα εγκλήματα των Ναζί ανεξάρτητα από τον βαθμό συνέργειας ή ανοχής. Γι αυτό και θεωρούσε ότι η καταδίκη των εγκληματιών πολέμου δεν αποτελούσε απλώς ένα “τυπικό δίκαιο των νικητών” αλλά μια επί της ουσίας δίκαιη καταδίκη. Ότι οι Γερμανοί ήταν ένοχοι δεν σήκωνε συζήτηση για τον Γιάσπερς. Συζητήσιμο μόνο ήταν γι αυτόν αν θα έπρεπε και να αισθάνονται στο πετσί τους την ενοχή αυτή οι Γερμανοί.
Κοινό στοιχείο της ποινικής και της πολιτικής ενοχής θεωρούσε ότι είναι η δημόσια λογοδοσία, αντίθετα από την ηθική ή τη θρησκευτική ενοχή.
Ωστόσο, κατά την Άρεντ, η πολιτική ευθύνη πρέπει να διαφοροποιείται από την ατομική κατά το ότι είναι έμμεση και ακούσια. Θεωρούσε άδικο π.χ. να στριμωχτούν απαξάπαντες οι Γερμανοί στη μέγγενη του Γιάσπερς και τόνιζε ότι έτσι όχι μόνο μπορεί να συνθλιβούν απολύτως αθώοι άνθρωποι αλλά και να κρυφτούν πραγματικά ένοχοι.
Όπως χαρακτηριστικά έλεγε στη “Συλλογική Ευθύνη”, “όπου είναι όλοι ένοχοι, δεν είναι κανένας”.
Θα αναρωτηθήκατε πώς κολλάνε αυτά με την “Τσαριούμπιτσα”, την ταινία “Η δολοφονία του Τσάρου”, για την οποία αναφέρθηκα στην αρχή της ανάρτησης.
Θα ήθελα να μην κουράσω άλλο τώρα. Καλύτερα να πω όσα θέλω στην επόμενη ανάρτηση.
(Συνέχεια από την προηγούμενη ανάρτηση)
Ας πιάσουμε λοιπόν το θέμα της ταινίας “Τσαριούμπιτσα”, της “βασιλοκτονίας”.
Να ξεκαθαρίσω εξαρχής ότι είμαι αναρμόδιος, δεν μπορώ και δεν έχω πρόθεση να προσεγγίσω τα ψυχιατρικά ζητήματα της ταινίας με οποιοδήποτε αδόκιμο τρόπο. Θα διέπραττα τερατώδη λάθη. Θα ήταν ευπρόσδεκτη όμως οποιαδήποτε παρέμβαση από σχετικό επιστήμονα. Εξάλλου, δεν είναι ψυχιατρικής οπτικής ο προβληματισμός που θα ήθελα να εκθέσω αλλά και εκτιμώ ότι οι συμβολισμοί του φιλμ είναι παράλληλοι και εξωτερικοί ως προς ένα αμιγώς ψυχιατρικό πυρήνα.
Βρισκόμαστε στην ΕΣΣΔ πριν από τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών. Γύρω στα τέλη του '60 BC. (Μετατρέπω το Before Christ σε Before Computers !)
Ο πρωταγωνιστής Τιμοφίεφ λοιπόν είναι ένας ασθενής ο οποίος πάσχει από σχιζοφρένεια και νοσηλεύεται σε ένα σοβιετικής εποχής ίδρυμα αλλά με συνθήκες σχετικά καλές. Οπότε, ας φύγουμε από τα γνωστά κλισέ των γκουλάγκ και των ψυχιατρικών ασύλων αντιφρονούντων.
Εξάλλου ο ασθενής πιστεύει ότι είναι ο εκτελεστής του τσάρου Νικολάου Β', μια ιδανική μορφή δημίου της επανάστασης, κάτι που πολιτικά δεν θα ενοχλούσε το σοβιετικό καθεστώς.
Ωστόσο ο Τιμοφίεφ αντί να ταυτιστεί, όπως ίσως θα μας φαινόταν συνηθέστερο, με έναν “μεγαλειώδη εαυτό”, έχει επιλέξει να σηκώνει τις ενοχές του εκτελεστή του τσάρου δηλαδή να ταυτιστεί με ένα μη μονοσήμαντα ναρκισσιστικό αλλά αμαρτωλό “ιδανικό εγώ”.
Ο “ήρωάς” του είναι ένα ιστορικό πρόσωπο, ο εβραϊκής καταγωγής, παλαιός μπολσεβίκος και στέλεχος της μυστικής αστυνομίας “Τσεσβιτσέναγια Κομίσια” ή , κοινώς, “Τσεκά”, Γιακόβ Γιουρόφσκι. Ο φυσικός αυτός αυτουργός της βασιλοκτονίας παραδεχόταν, πολύ αργότερα, ότι υπέφερε από τύψεις. Αλλά ο σχιζοφρενής Τιμοφίεφ, έχοντας ταυτιστεί πλήρως μαζί του -πιστεύει ακλόνητα ότι αυτός ο ίδιος είναι ο Γιουρόφσκι που δολοφόνησε τον τσάρο- επωμίζεται το σύνολο της ευθύνης και της ενοχής για την αποτρόπαιη πράξη της άθλιας, βρώμικης εκτέλεσης σε ένα υπόγειο στο Γεκατερίνμπουργκ, χωρίς δίκη, όλης της οικογένειας των Ρομανόφ. Διώχνει λίγο πριν την εκτέλεση μια δυστυχισμένη μάνα που έχει χάσει το κοριτσάκι της και, απελπισμένη, έχει προστρέξει στον Γιουρόφσκι / Τιμοφίεφ γιατί εκείνος έχει να κάνει μια σοβαρότερη δουλειά με το περίστροφό του.
Ενώ στη Γαλλία η επανάσταση αποκεφάλιζε το βασιλιά της σε δημόσιο χώρο με τελετουργική λαμπρότητα και με πεποίθηση ιστορικά άξιου διαδόχου, στη Ρωσία ερασιτέχνες του πιστολιού χαλούσαν, φύρδην μίγδην γαλαζοαίματους και λακέδες στα σκοτάδια ενός υπογείου και ασεβούσαν με απόλυτη μυστικότητα στα νεκρά τους κορμιά ξέροντας βέβαια ότι το πρόβλημα δεν ήταν οι Ρομανόφ και ότι το ρωσικό 1918 δεν ήταν ένα γαλλικό 1793.
Αναρωτιέμαι εκ νέου -εύλογα μπορεί η αμφιβολία να επανέρχεται αέναα- κατά πόσο ο προβλητικός ήρωας του σχιζοφρενούς Τιμοφίεφ μπορεί να εκληφθεί ως “αντι-ήρωας”, ή το αντίθετο, ως ναρκισσιστική προβολή του “δημίου εν ονόματι της επανάστασης”. Το λέει εξάλλου ως Γιουρόφσκι / Τιμοφίεφ λίγο μετά τις δολοφονίες: “ Ό,τι έκανα, το έκανα στο όνομα της επανάστασης”. Έχει ταυτόχρονα με την ενοχή του και φαντασιώσεις ότι ενσαρκώνει το Χέρι της Ιστορίας! Ταλαντεύομαι, φυσικά, δεν μπορεί να μου καταστεί τελεσίδικα σαφές αλλά επιλέγω την αντι-ναρκισσιστική εκδοχή γιατί έτσι διαγράφονται ευκρινέστερα οι ακραίες συνέπειες αυτού που πρότεινε στους Γερμανούς ο Γιάσπερς, όπως το παρουσίασα στην προηγούμενη ανάρτηση.
Ο ψυχίατρος Σμιρνόφ, συνειδητοποιώντας πόσο συνεργάσιμος, διαυγής και ευφυής είναι ο ασθενής του, επιλέγει έναν ορθολογικό – επιστημονικό πειραματισμό θεραπείας. Θα υποδυθεί με συνέπεια και πειστικά τον τσάρο Νικόλαο Β' για να αποδείξει στον ασθενή του ότι ο τσάρος ζει, δεν κατάφερε να τον δολοφονήσει! Η τροπή όμως αυτή δεν εφευρίσκεται ως ένα παρενθετικό σεναριακό τένασμα αλλά ως μοίρα του ψυχιάτρου Σμιρνόφ. Από τη στιγμή που την θέτει σε εφαρμογή ως “θεραπευτική” μέθοδο την υπηρετεί πιστά μέχρι το τέλος του. Δεν είναι απλώς ότι ξαναζούμε ως θεατές ό,τι διαπράχθηκε ιστορικά με τον τσάρο. Είναι ότι η δίνη της ταύτισης παύει να αφορά μόνο τον σχιζοφρενή αλλά κυριεύει και τον γιατρό. Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα εμφανίζονται όχι μόνο στον “ασθενή” Τιμοφίεφ/Γιουρόφσκι αλλά και στον “θεράποντα” Σμιρνόφ/Τσάρο Νικόλαο.
Αλλά ενώ ο μεν Τιμοφίεφ / Γιουρόφσκι φαίνεται να διαθέτει μια σοφία επιβίωσης και διαχείρισης της ενοχής πολύ πιο αποτελεσματική, ο “άσχετος” και “άθικτος” ενοχικά θεράπων γιατρός του, στο τέλος πράγματι εξοντώνεται από τα τραύματα και τις ασθένειες του τσάρου και πεθαίνει.
Χαίνουσα άβυσσος...
Ώστε;
Ούτε ανόητα ούτε τζάμπα παιχνίδια με τις ταυτίσεις μπορούν να παίζονται.
Αυτό ασφαλώς είναι ένα πικρό δίδαγμα για τον ορθολογιστή – πραγματιστή ψυχίατρο Σμιρνόφ.
Η ταύτιση με ένα δράμα της ιστορίας και η μιμητική του επανάληψη, αν δεν είναι προϊόν ψυχικής νόσου, αποτελεί ένα από τα αναιδέστερα και καταστροφικότερα παιχνίδια -και έχει παιχτεί ουκ ολίγες φορές.
Τέλος, αν κανείς έστω δεχτεί την ταύτιση με τον τρόπο του Τιμοφίεφ, τρόπο που ούτε ο Γιάσπερς τόλμησε να προτείνει, τρόπο βαθιά χριστιανικό και ίσως χαρακτηριστικά ρωσικό, τρόπο που γραπώνει τον πυρήνα της ευθύνης, καθώς και ένα απόσταγμα πάθους-μάθους και καθάρσεως, την ίδια στιγμή θα μπορεί να μην αναρωτιέται πόσο είναι δυνατόν το φινάλε αυτού του ακραίου ρίσκου να φλερτάρει με την τραγωδία της σχιζοφρένειας ή, ανάποδα, με τη φάρσα της υποκριτικής χρησιμοθηρίας...
30
Τι γίνεται με την πολυδιαφημισμένη αξιοκρατία στην πολιτική;
Φυσικά όποιος έχει λίγο περπατήσει στα σοκάκια της πολιτικής κρατάει μικρό καλάθι με τα σούπερ βιογραφικά, τη σούπερ εμπειρία και γενικώς μια “αξιοκρατική βιτρίνα του σήμερα” αλλά βασισμένη σε “φαβοριτισμό του χθες”.
Εντάξει, όμως μην το ξεφτιλίσουμε και τελείως...
Μην το κάνουμε και Ουκρανία...
Τόσο ο πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι όσο και (έμμεσα) η σύζυγός του Ολένα βρίσκονται αυτή τη στιγμή στο τιμόνι μιας χώρας που δεν κινδυνεύει τόσο από τη ρωσική περικύκλωση όσο από τα εσωτερικά της προβλήματα (ο ίδιος το λέει αυτό) αλλά και τις ανεπάρκειες του πολιτικού της προσωπικού (εγώ το λέω αυτό).
Ο Ζελένσκι τέλειωσε νομικά στο Οικονομικό πανεπιστήμιο του Κιέβου και η σύζυγός του -και συμμαθήτριά του στο σχολείο- αρχιτεκτονική. Ωραία!
Ούτε η μία ούτε ο άλλος θέλανε να ασχοληθούν με το αντικείμενο των σπουδών τους. Ωραία και πάλι!
Αμφότεροι θέλανε να ασχοληθούν με την τηλεόραση και τη σόου μπίζνες. Ξανά ωραία!
Ο Ζελένσκι ήταν και κωμικός ηθοποιός, πρωταγωνιστής στη σατιρική σειρά “Σλούχα Ναρόντου” δηλαδή “Υπηρέτης του Λαού” στην οποία ένας καθηγητής Ιστορίας γίνεται στο αναπάντεχο Πρόεδρος της Ουκρανίας. Ξανά και ξανά και ξανά ωραία!
Αλλά ενώ συνεχίζεται η τηλεοπτική σειρά και οι Ουκρανοί την παρακολουθούν στους δέκτες τους, ο Ζελένσκι ιδρύει πολιτικό κόμμα με το ίδιο όνομα, “Υπηρέτης του Λαού” και την Πρωτοχρονιά του 2018 κερδίζει με 73,2% τον Ποροσένκο!
Το τηλεοπτικό σενάριο μετατρέπεται σε πραγματικότητα ή μάλλον η πραγματικότητα υποκλίνεται ταπεινά στην παντοδυναμία της εικονικής της προβολής! Και εδώ τελειώνουν τα ωραία.
Στην αρχή είχε υποσχεθεί μια “dream team” από αστέρια, ιδίως στον τομέα της καταπολέμησης της διαφθοράς. Μετά από λίγους μήνες δεν έμεινε κανείς στη θέση του.
Σήμερα ο Ζελένσκι μπορεί ακόμα να λειτουργεί ως το απόλυτο ηρεμιστικό φάρμακο για το λαό μιας χώρας σε μια γενικότερη κρίση, η οποία μπορεί να αποβεί μοιραία για την ειρήνη στον κόσμο. Φροντίζοντας να έχει στο επιτελείο του κυρίως έμπιστους (π.χ. διόρισε αρχηγό της ουκρανικής ΕΥΠ έναν πρώην γείτονα και παιδικό φίλο του που ήταν υπεύθυνος παραγωγής στην τηλεοπτική παραγωγή του) και ελάχιστους άξιους χαμογελά με την αυτοπεποίθηση του τηλεοπτικού αστέρα και διαβεβαιώνει προς κάθε κατεύθυνση ότι δεν τρέχει τίποτα με τις ρωσικές μεραρχίες στα σύνορα ενώ δεν παραλείπει να βγαίνει στα κανάλια και να απορεί που εγκαταλείπουν το Κίεβο οι Αμερικανοί διπλωμάτες. Κάνει και πλάκα μάλιστα, ότι η πρωτεύουσα της Ουκρανίας είναι ασφαλέστερη από το Λος Άντζελες !
Λαοί, πώς καταντάτε έτσι...
31
Πρέπει να ομολογήσω δημόσια κάτι.
Έχω μερικές σχετικά σύγχρονες συσκευές τηλεόρασης.
Μολονότι πάνε κάποια χρόνια που δεν τις χρησιμοποιώ. Δεν βλέπω τηλεόραση.
Καθόλου.
Σοβαρολογώ.
Κακώς όμως.
Διότι, συνειδητοποιώ τώρα, ότι δεν είναι μόνο ο Ουκρανός πρώην κωμικός και νυν Πρόεδρος της Ουκρανίας, ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι, που μετέτρεψε ένα κόμμα τηλεοπτικής πολιτικής σάτιρας (Σλούχα Ναρόντου) σε ομώνυμο κόμμα εξουσίας.
Υπάρχουν και άλλες τηλεοπτικές εκπομπές πολιτικής σάτιρας στις οποίες εμφανίζονται πρώην πράκτορες μυστικών υπηρεσιών, φανερωμένοι από καιρό εννοείται, οι οποίοι διαμορφώνουν προπαγανδιστικό λόγο εξόχως ένσκοπο.
Μια τέτοια περίπτωση είναι ο ισραηλιτικού θρησκεύματος Ιακώβ Κεντμί ή Ιακώβ Ιωσήφοβιτς Καζακόφ, Ρώσος πολιτικός και διπλωμάτης, νεαρός πρακτοράκος της KGB, ο οποίος, τον Μάη του '68 παρακαλώ, με ανοικτή επιστολή αποποιήθηκε τη σοβιετική του ιθαγένεια και διεκδίκησε, με υπερχειλίζοντα συναισθηματισμό, το δικαίωμά του να πολιτογραφηθεί ισραηλινός.
Η πληροφορία διακινήθηκε μέσω Λιβάνου και Ουάσιγκτον Ποστ και προέκυψαν πιέσεις και ακτιβισμοί, οπότε εντέλει το Ανώτατο Σοβιέτ, το 1969, τον άφησε να φύγει για το Ισραήλ.
Ως ισραηλινός πολίτης ο Καζακόφ έγινε Κεντμί και διέπρεψε ως ισραηλινός διπλωμάτης.
- - - - -
Το παραπάνω κενό αφέθηκε για υποδηλώσει ότι κάτι έγινε αλλά πότε, πώς και γιατί είναι άγνωστο. Σημασία έχει όμως το σήμερα.
Εδώ και μερικά χρόνια ο Κεντμί εμφανίζεται σε ρωσικά τηλεοπτικά σόου, πολιτικής σάτιρας πάντα, με απόψεις υποστηρικτικές του Κρεμλίνου, αν και, όποτε βρει ευκαιρία ρίχνει και τα καρφιά του στον Πούτιν.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το Νοέμβριο του 2016 σε μια τέτοια εκπομπή αναφέρθηκε με πολύ επαινετικά λόγια για τον Στάλιν, λέγοντας ότι υπήρξε ο τελευταίος πατριώτης πολιτικός που ενδιαφέρθηκε πραγματικά για την πατρίδα του !
Κάτι τέτοια μαθαίνω και μου έρχονται αυθόρμητα δυο σκέψεις:
Πρώτον, ότι πρέπει πότε πότε να ανοίγω την τηλεόραση μήπως σε καμιά σειρά κόψει το μάτι μου κανένα μέλλοντα πρωθυπουργό ή κανένα νέο κόμμα εξουσίας και δεύτερον, αναρωτιέμαι μήπως, μήπως λέω, ο κόσμος έχει προχωρήσει πολύ κι εγώ έχω μείνει στην ίδια τάξη... 
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου