Πάθη, μάζα, πόλη

Δικαιοσύνη χωρίς αισθηματολογία, χωρίς ηθικολογία, χωρίς ψυχολογία ζητούσε το ’40 ο Σεφέρης, καθώς σκεπτόταν τον Αισχύλο.
Γίνεται άραγε; Μήπως δικαιοσύνη έξω από την ιστορία των παθών είναι αδιανόητη; Και ποια άλλη ιστορία μπορεί να είναι τέτοια έξω από την ιστορία των μαζών;
Όπως θα το ήθελε και ο Κ. Παπαϊωάννου, δεν μπορεί να υπάρξει πολιτισμός χωρίς τη μάζα (θα πτώχευε τουλάχιστον ψυχικά) ούτε επομένως και δικαιοσύνη χωρίς το εξωλογικό, το παθητικό και το απειθάρχητο.
Η δικαιοσύνη, αντίθετα με τη στιγμή εκείνη του Σεφέρη, ίσως έρχεται πιο κοντά στη Δίκη του Παπαϊωάννου, που αναδύεται ως ανεξάρτητη, αιώνια τάξη, όχι όμως πριν ολοκληρώσει τον κύκλο του το Τραγικό.

Η μάζα, στην ιστορικά διαφοροποιημένη και δραστηριοποιημένη μορφή της (συνειδητοποιημένη), για να βρισκόμαστε πάντα κοντά στον Παπαϊωάννου, μετατρέπεται, αναμφισβήτητα, σε κρίσιμο «σώμα» της Πόλης.
Η Πόλη είναι νοητό να αυτοθεσπίζεται και επομένως να ολοκληρώνεται μόνο αφού το πάθος γίνει μάθος, δικαιοσύνη με ασφαλή ισορροπία, με την ησυχία ενός νόμου του σύμπαντος.
Πηγή όμως του μάθους, μας θυμίζει ο Αισχύλος, είναι το πάθος και το πάθος δεν είναι παρά η άλλη όψη της ατομικής ιδιαιτερότητας, του ενός ή του πλήθους αδιάκριτα.
Η ιστορία είναι πάθη ηρώων, ανθρώπων και εθνών αλλά η Πόλη καλείται να ενσαρκώσει το μάθος –τουλάχιστον τη ρητορική του.

Αλλά τότε μήπως είναι το πάσχον σώμα της Πόλης αυτό που την υποστασιοποιεί, που της δίνει το «φυσικό» της λόγο;
Πριν το πάθος υπάρχει μόνο φύση. Μετά το πάθος η φύση έχει γίνει κοινωνική. Μια ιδέα που εμφανίζεται και στον Μαρξ: η επισήμανση του αισχύλειου πάθους, στην προμηθεϊκή του εκδοχή, ως ιδρυτικού γεγονότος του πολιτισμού.

Μήπως όμως κάπου εκεί ακούγονται και οι ψίθυροι του Σπινόζα; Η μάζα του Παπαϊωάννου δεν απηχεί τη μάζα της Θεολογικοπολιτικής Πραγματείας και του μετασχηματισμού του φόβου σε πολιτική συγκρότηση;
Η άρνηση της άρνησης του φόβου, η οικείωση με το ανθρώπινο νόημα του φόβου είναι για τον Παπαϊωάννου ο όρος για να μείνει ανοιχτή και άγρυπνη η Μνήμη.
Η επίγνωση της ανθρώπινης αυτοκαταστροφικής δύναμης, της απαλλαγής από τη θεληματική άγνοια για τους «Δαίμονες της Δύναμης» που περικλείονται στο ανθρώπινο πεπρωμένο, δηλαδή η προειδοποίηση να μην παθητικοποιηθεί η μάζα, ανάγεται σε προϋπόθεση για τη συμφιλίωση του ανθρώπου με την ιστορική και κοινωνική του ύπαρξη.

Ο φόβος αποτελεί ήδη από τον Σπινόζα κρίσιμη έννοια. Όλη η ανθρώπινη ιστορία μπορεί να ερμηνευθεί μέσα απ’ το φόβο που αισθάνονται οι μάζες. Οι πολιτικοί θεσμοί εμφανίζονται ως μέσο απώθησης αυτών των φόβων.
Αλλά οι ίδιοι αυτοί θεσμοί είναι αμφίσημοι. Την ίδια στιγμή που υπάρχουν για την απόκρουση της αυθαίρετης βίας παγιδεύουν τις μάζες στην υποταγή και την οργανωμένη βία. Θεσμοί που επικυρώνουν κοινωνικές ανισότητες και τροφοδοτούν ανταγωνισμούς εξουσίας.
Τον κίνδυνο της Ύβρεως, του εκφυλισμού των ανταγωνισμών σε φανατισμό υπέδειξε ο Σπινόζα, και μας τον θυμίζει ο Μπαλιμπάρ.

Τα πάθη, ατομικά και συλλογικά, δεν εγκλωβίζονται στην επιτήρηση της ηθικολογίας, δεν εξοβελίζονται από το κέντρο της πολιτικής ζωής, το αντίθετο. Τα πάθη, αναπόφευκτα, διαδραματίζουν ουσιώδη ρόλο στην ηθική και πολιτική πραγματικότητα και αποτελούν την πρώτη προς αέναη ερμηνεία ύλη, την «προϊστορία» κάθε δικαιοπολιτικής κοινότητας.
Τα πάθη, κατά τον Σπινόζα, ανήκουν στους νόμους της φύσης και λειτουργούν ως ακατάλυτη αρχέγονη μνήμη του ανθρώπου ως μέρους της φυσικής τάξης.
Το βαθιά πολιτικό νόημα της σχέσης μνήμης/λήθης, καταλύτης της οποίας είναι ο φόβος, τίθεται και από τον Παπαϊωάννου στο κέντρο των θεωρητικών του αναζητήσεων για τη μάζα. Αξίζει προσοχής.

Θάνος Κωτσόπουλος