Σε εγελιανό ύφος Α΄

Είναι πιστευτό ότι οποιοσδήποτε μπορεί, σε ανύποπτο χρόνο (λόγω ηλικίας ή κατάστασης), χωρίς δηλαδή να γνωρίζει τίποτε σχετικό, να παίρνει αποφάσεις για τη ζωή του θέτοντας σε κίνηση, για τον εαυτό του, τον κύκλο της αυτοσυνειδησίας;

Η απάντηση είναι, ναι, για ευνόητους λόγους. Κοινό στοιχείο στις γενιές, παλιές και νέες, είναι η πρόκληση της διακινδύνευσης και της περιπέτειας, ιδίως στα χρόνια της νιότης.

Μετά τις κούφιες τυμπανοκρουσίες περί του «τέλους της ιστορίας» το στοίχημα της «αυτοσυνειδησίας» έδειχνε να εξαφανίζεται από το λόγο εκείνων που θα μπορούσαν να βάλουν ανάλογα στοιχήματα: των νέων. Αλλά και το περιεχόμενο και το νόημα της «περιπέτειας» άλλαζε ριζικά.

Παλιότερα, σήμαινε ριζική επανεξέταση του ιδεολογικού, πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού πλαισίου ζωής, αμφισβήτηση των παραδομένων αξιών, ανατροφοδοτήσεις του φαντασιακού με ριζοσπαστισμό κλπ. Σήμερα για τους νέους υπάρχει ένα νέο περιεχόμενο της «περιπέτειας», την οποία δεν αναζητούν διότι τους προλαβαίνει έχοντας νέα μορφή. Τη βιώνουν ως αναγκαστικά επιβεβλημένη από το σύστημα ματαίωση των ελπίδων τους για μόρφωση και επαγγελματική αποκατάσταση.

Η «περιπέτεια» επιβάλλεται έξωθεν και άνωθεν πριν προλάβει να συνειδητοποιηθεί ως εσωτερική αναγκαιότητα. Παρέχεται όμως ως μια αμφίβολη αφήγηση πτώσης, φθοράς, μια επιβεβλημένη και ανεπιθύμητη «προσωρινή θητεία» στο περιθώριο του συστήματος. Όχι μόνο δεν είναι μια περιπέτεια που δεν έχει αυτόβουλα προκληθεί αλλά δεν αποσκοπεί καν στην άρση οποιασδήποτε κατεστημένης βεβαιότητας ή αλλαγής του συστήματος.

Παλιότερα, «περιπέτεια» σήμαινε τοποθέτηση του Εαυτού μέσα στο καμίνι του χρόνου. Η χρονική διάρκεια ήταν (και είναι) όρος της αυτοσυνείδησης. Το άτομο έπρεπε να τεθεί σε κίνηση και αυτό σήμαινε ταυτόχρονα ότι ήταν το ίδιο το «κινούν αίτιο» για τον εαυτό του αλλά και το ότι έπρεπε εκείνο να διανύσει αποστάσεις μέσα στο χώρο και διάρκειες μέσα στο χρόνο ωσότου η «περιπέτεια» προς την αυτοσυνείδηση φτάσει σε ένα τέλος.

Σήμερα μια εκδοχή περιπέτειας έχει ήδη τοποθετηθεί, «στηθεί» μπροστά στον κάθε νέο με μορφή μιας δοσμένης κατάστασης: μη μόρφωση και μη εργασία. Πρόκειται όμως για ένα βάσανο, μια στέρηση που επιβάλλεται εξουσιαστικά από το απρόσωπο σύστημα. Καμιά σχέση με την αυτόβουλη περιπέτεια στην οποία ζητά να αποδύεται ένα Εγώ που αναζητά την αυτοσυνείδησή του.

Η αυτοσυνείδηση, μας έλεγε ο Hegel (σε όσους τον ακούγαμε), επιτυγχάνει την ικανοποίησή της μόνο μέσα από μια άλλη αυτοσυνείδηση (γι αυτό και η αληθινή ουσία του ανθρώπου εμπεδώνεται μόνο μέσα στο κοινωνικό).

Σήμερα όμως, παρά την άφθονη ρητορική περί ετερότητας, στην πραγματικότητα υπάρχει εγκλεισμός στην ατομικότητα. Το σύστημα προτείνει μια προκατασκευασμένη, «αποδομιστικής» κοπής ετερότητα την οποία μάλιστα φετιχοποιεί. Είναι μια ετερότητα η οποία ουδέποτε πρόκειται να διανύσει οποιαδήποτε περιπέτεια άρνησης του εαυτού της, έχει εξοβελίσει το παραμικρό ενδεχόμενο αυτοσυνείδησής της. Αν όμως δεν υπάρξει, αμοιβαία, «αντικριστή» κίνηση μεταξύ του Εαυτού και του Άλλου δεν υπάρχει προοπτική αυτοσυνείδησης για κανέναν.

Η αυτοσυνείδηση, μας έλεγε ο Hegel, είναι επιθυμία. Αντικείμενο της επιθυμίας είναι η ίδια η ζωή με τις αρνήσεις που περιέχει. Το σημερινό ερώτημα είναι αν υπάρχει επιθυμία. Οι επινοημένες ετερότητες δεν είναι ικανές να υποκαταστήσουν το Άλλο, το οποίο στην ουσία ελλείπει. Η συστημική, ακίνητη, αντικειμενικοποιημένη πραγματικότητα, με τη μη προσωπική, φετιχοποιημένη, Ετερότητα που διακινεί και την οποία προσπαθεί να θέσει εκτός κριτικής, δυσχεραίνει την αναίρεση του Εαυτού, επομένως της κίνησης προς την αυτοσυνείδηση.

Ο εξοβελισμός της κατεργασίας του πράγματος, της παραγωγικής διαδικασίας, ως μιας ενοχλητικής παρεμβολής (για τον πραγματικό Κύριο) και η προβολή της καθαρής απόλαυσης ως ενός δήθεν αδιαμεσολάβητου γεγονότος (ως δήθεν Κυρίου) αποσκοπεί στη συσκότιση του ποιος κατέχει την κυριαρχία πάνω στο Πράγμα (και συνεπώς κατ’ ουσίαν το απολαμβάνει).

Καθώς προτείνεται και επιβάλλεται ως γενικευμένη συμμόρφωση η υποθήκευση της ανεξαρτησίας της συνείδησης στο Πράγμα, η βύθιση και η διάλυση μέσα στην υλικότητα, χάνεται, μαζί με το κίνητρο της αυτοσυνείδησης, και η δύναμη να τεθεί εντέλει το Πράγμα στον έλεγχο και την υπηρεσία του ανθρώπου.

Θάνος Κωτσόπουλος

To honor my cousin Aleco Christakis

After many years we met with my protoxadelfo Aleco Christakis, a distinguished Greek scholar living permanently in the U.S., a modest man who has devoted his scientific journey trying to show not only the theoretical value of democratic debate and the practical benefits that can to raise the societies and states of their trust in ideas and opinions of ordinary citizens. In this great man who inspired primarily by the ancient Greek culture and Athenian democracy is our duty to make better known to the Greek public, particularly young people particularly at this juncture, we need to deepen democracy at all levels.

A lot of people aware of only aischyleia version of supplies myth in which Zeus shows severe punishment of demigod. Chained, explains the dance of Okeanidon, f. 505-506: "Short and mytho always learn collectively, pasai ARTS vrotoisin of Prometheus'" And with a brief reason I say you know, the Prometheus owe people all the arts " (mtf. Grypari). In aischyleia version Jupiter remains estranged, indifferent to the fate of man. Supreme hero humane, humanist symbol of Prometheus, as we know, without anything to diminish the greatness and worth. It is widely known that this version of the tragedy of Aeschylus' Prometheus Bound. "

But fewer know the platonic version as we find in the "Protagoras".

In this dialogue Plato explains with incredible objectivity, fairness and generosity (characteristic of ancient Greek culture) the views of his opponent sophist Protagoras to the fundamental value of the opinion in the democratic process of opinion as "heart" of democracy.

The initial question of dialogue on the political virtue. If you have explored all the people (enough to learn properly). If yes, democracy is meaningless because anyone can express an opinion on the political governance of the city or the country, even if they are connoisseurs. This is the belief of Protagoras, believes that political virtue is instructive because man is naturally endowed to seek political virtue. In the habit of the season and especially the sophists, Protagoras answered the challenging questions of Socrates with an extensive floor invoked as a source of valid views of the foundation of the myth of Prometheus.

So still a risk that the torn human species, says Protagoras, (whose arguments with amazing accuracy rescues Plato) having deprived the art to arrange the harmony and peaceful coexistence.

Then Zeus decided to send Hermes to the people, to give a "shame and trial" to a class in the cities and "bonds of friendship synagogue.

Hermes asks Zeus, how to divide people the justice and wisdom, like the arts? Who else knows medicine and is enough to cure many common people and others are artisans offering their services?

Or to share the wisdom and justice to all without exception? "As always, Effie Zeus", "All said Jupiter, we all have the same share. In Protagoras, everyone is equipped with decency and trial and therefore able to pass laws. The law is a godsend, not made "from above" by experts. The deepest and most essential point of Athenian democracy is the introduction of laws by citizens themselves and confidence in the ability of individuals to be responsible for minor or major affairs of the city.

The Platonic dialogue deals in depth with their advantages and disadvantages of the value of citizen opinion for the self-institution, for matters requiring "political" decisions. In Athenian democracy there are no professional politicians or pundits (which Hannah Arendt has characterized the "enemies" of citizenship). All archoun and archontai. These are well-known things.

As it comes from the above narration, Protagoras believes that every man has the faculty and the right to constitute laws and regulations concerning his self-government, due to aidos and diki, with which he is equipped. Law is neither given by God nor made by experts.

This is the essential in the ancient Athenian democracy: going beyond the majority rule. Democracy is the culture to trust every human being’s capacity to govern and being governed, everyone’s responsibility for the minor or major political issues of his “polis”. No professionals, no experts (Hannah Arendt would call them “enemies” of the citizen). In “Protagoras” dialogue Socrates tries to criticize and destruct sophist’s theory. This contradistinction opens the mind to this multifaceted world which we first have to understand. Isegoria has to do ultimately, except the equality to deliberation and law-making with respectful coexistence.

Without ignoring or withholding the undoubted imperfections of ancient Greek democracy, Cornelius Castoriades, characterized the political element of Athenian paradigm “sperm” for the future societies.

Αφιερωμένο στον Aleco Christakis

Μετά από πολλά χρόνια συναντηθήκαμε με τον πρωτοξάδελφό μου Aleco Christakis, έναν διακεκριμένο Έλληνα επιστήμονα που ζει μόνιμα στις ΗΠΑ, ένα σεμνό άνθρωπο που έχει αφιερώσει την επιστημονική του διαδρομή προσπαθώντας να δείξει όχι μόνο τη θεωρητική αξία του δημοκρατικού διαλόγου αλλά και τα πρακτικά οφέλη που μπορούν να αντλήσουν οι κοινωνίες και τα κράτη από την εμπιστοσύνη στις ιδέες και τη γνώμη των απλών πολιτών. Τον σπουδαίο αυτό άνθρωπο, που εμπνέεται πρωτίστως από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και την αθηναϊκή δημοκρατία έχουμε χρέος να κάνουμε περισσότερο γνωστό στο ελληνικό κοινό ιδίως στους νέους και ιδίως στην παρούσα συγκυρία, που έχουμε ανάγκη την εμβάθυνση της δημοκρατίας σε όλα τα επίπεδα.

Ο πολύς κόσμος έχει υπόψη του μόνο την αισχύλεια εκδοχή του προμηθεϊκού μύθου στην οποία ο Δίας παρουσιάζεται σκληρός τιμωρός του ημίθεου. Αλυσοδεμένος, εξηγεί στο χορό των Ωκεανίδων, στ. 505-506: «Βραχύ δε μύθω πάντα συλλήβδην μάθε, πάσαι τέχναι βροτοίσιν εκ Προμηθέως», «Και μ’ ένα λόγο σύντομο σου λέω να ξέρεις, στον Προμηθέα χρωστούν οι ανθρώποι όλες τις τέχνες» (μτφ. Γρυπάρη). Στην αισχύλεια εκδοχή ο Δίας παραμένει αποξενωμένος, αδιάφορος για τη μοίρα του ανθρώπου. Υπέρτατος ήρωας εξανθρωπισμού, ουμανιστικό σύμβολο ο Προμηθέας, έτσι όπως τον γνωρίζουμε, χωρίς τίποτε να του μειώνει το μεγαλείο και την αξία του. Είναι ευρύτατα γνωστή αυτή η εκδοχή από την τραγωδία του Αισχύλου, «Προμηθέας Δεσμώτης».

Λιγότεροι όμως γνωρίζουν την πλατωνική εκδοχή, όπως τη συναντούμε στον «Πρωταγόρα».

Στο διάλογο αυτό ο Πλάτων εκθέτει με απίστευτη αντικειμενικότητα, αμεροληψία και μεγαλοψυχία (χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής παιδείας) τις απόψεις του αντιπάλου του σοφιστή Πρωταγόρα για τη θεμελιώδη αξία της γνώμης στη δημοκρατική διαδικασία, της γνώμης ως «καρδιάς» της δημοκρατίας.

Το αρχικό ζήτημα του διαλόγου αφορά στην πολιτική αρετή. Διερευνάται αν την διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι (αρκεί να την διδαχτούν σωστά). Αν ναι, η δημοκρατία έχει νόημα γιατί καθένας μπορεί να εκφράζει γνώμη για την πολιτική διακυβέρνηση της πόλης του ή της χώρας του, ακόμη και αν δεν είναι επαΐων. Αυτή είναι η πεποίθηση του Πρωταγόρα, πιστεύει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή γιατί ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως προικισμένος να αναζητεί την πολιτική αρετή. Κατά τη συνήθεια της εποχής και ιδίως των σοφιστών, ο Πρωταγόρας απαντά στις προκλητικές ερωτήσεις του Σωκράτη με έναν εκτενή λόγο στον οποίο επικαλείται ως πηγή έγκυρης θεμελίωσης των απόψεών του το μύθο του Προμηθέα.

Εδώ όμως βρισκόμαστε, έκπληκτοι, μπροστά σε μια νέα, πλατωνική, αφήγηση του μύθου, με έναν «ανθρώπινο» Δία. Στην αφήγηση του Πρωταγόρα (ο οποίος όμως, ας μην ξεχνάμε, είναι ένα πρόσωπο που εκφράζεται μέσα απ’ τη γραφίδα του Πλάτωνα!) ο Προμηθέας φρόντισε να εξοπλίσει τον άνθρωπο κλέβοντας τη φωτιά και τις τέχνες (και τους «αριθμούς και τα γράμματα») αλλά δεν μπόρεσε να τους διδάξει την τέχνη της πολιτικής οργάνωσής τους, την πολιτική τέχνη. Αυτή την κρατούσε στα χέρια του ο ίδιος ο Δίας. Ο Προμηθέας εφοδίασε τον άνθρωπο απλώς για να επιβιώνει στη Φύση. Ο εξανθρωπισμός απέναντι στις φυσικές αντιξοότητες ήταν μόνο μια «τεχνική» πρόοδος. Αν υποθέσουμε πως ο άνθρωπος ήταν πλέον ελεύθερος, ωστόσο αγνοούσε ακόμη κάτι βαθύτερο και ουσιαστικότερο: τη δικαιοσύνη.

Εξακολουθούσε λοιπόν να κινδυνεύει το σπαρασσόμενο ανθρώπινο είδος, λέει ο Πρωταγόρας, (του οποίου τα επιχειρήματα με εκπληκτική ακρίβεια διασώζει ο Πλάτων) αφού στερείτο την τέχνη να οργανώνει αρμονικά και ειρηνικά τη συνύπαρξή του.

Τότε ο Δίας αποφάσισε να στείλει τον Ερμή στους ανθρώπους, να δώσει «αιδώ και δίκη» για να υπάρξει τάξη στις πόλεις και «δεσμοί φιλίας συναγωγοί».

Ρωτάει ο Ερμής το Δία, με ποιο τρόπο να μοιράσει στους ανθρώπους τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη, όπως τις τέχνες; Που άλλος ξέρει την ιατρική και είναι αρκετός για να θεραπεύει πολλούς απλούς ανθρώπους κι άλλος είναι τεχνίτης και προσφέρει τις υπηρεσίες του;

Ή να μοιράσει τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη σε όλους ανεξαίρετα; «Επί πάντας, έφη ο Ζεύς», «Σε όλους, είπε ο Δίας», όλοι να έχουν ίδιο μερίδιο. Κατά τον Πρωταγόρα, κάθε άνθρωπος είναι εφοδιασμένος με αιδώ και δίκη και συνεπώς ικανός να θεσπίσει νόμους. Ο νόμος δεν είναι θεόσταλτος, ούτε κατασκευάζεται «άνωθεν» από ειδήμονες. Το βαθύτερο και ουσιαστικότερο νόημα της αθηναϊκής δημοκρατίας είναι η θέσπιση των νόμων από τους ίδιους τους πολίτες και η εμπιστοσύνη στην ικανότητα του καθένα να είναι υπεύθυνος για μικρές ή μεγαλύτερες υποθέσεις της πόλης.

Ο πλατωνικός διάλογος ασχολείται διεξοδικά με τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της αξίας της γνώμης του πολίτη για την αυτοθέσμισή του, για ζητήματα που χρειάζονται «πολιτικές» αποφάσεις. Στην αθηναϊκή δημοκρατία δεν υπάρχουν επαγγελματίες πολιτικοί ή ειδήμονες (τους οποίους η Hannah Arendt χαρακτήριζε "εχθρούς" του πολίτη). Όλοι άρχουν και άρχονται. Αυτά είναι πολύ γνωστά πράγματα.

Τις απόψεις του Πρωταγόρα κριτικάρει και επιχειρεί να αποδομήσει ο Σωκράτης, ο οποίος αμφιβάλλει για το διδακτόν της αρετής αλλά και αν ο καθένας μπορεί να εκφράζει γνώμη για την πολιτική διοίκηση. Όλη αυτή η γόνιμη αντιπαράθεση, ο γόνιμος διάλογος παρουσιάζεται τόσο ζωντανά, ακριβοδίκαια από τον Πλάτωνα ώστε να μην αδικούνται οι αντικρουόμενες απόψεις. Ο Πλάτων είχε φυσικά τους δικούς του λόγους, τις δικές του βαθύτερες σκοπιμότητες να παρουσιάζει ένα Δία τόσο δημοκρατικό και φιλάνθρωπο. Το θέμα όμως δεν είναι της στιγμής. Σημασία έχει η ανάδειξη της αξίας του διαλόγου και της ισηγορίας, η οποία διαγράφεται υποδειγματικά στο πλατωνικό έργο και αποτελεί ένα ανυπέρβλητο και πάντα επίκαιρο υπόδειγμα για την ανθρωπότητα.

Θάνος Κωτσόπουλος

Μνήσθητε Οτάνην («ούτε άρχειν ούτε άρχεσθαι εθέλω»)

Εφιστώ την προσοχή στους δημοσκόπους αλλά και δημοσόφους: μη συμπιλείτε τον πολιτικό αναχωρητισμό με την απάρνηση της πολιτικής. Ανατρέξτε στον Ηρόδοτο (Θάλεια, 80-83). Μας τα θύμισε ο Καστοριάδης στην «Ελληνική Ιδιαιτερότητα».

Διαβάστε ξανά την καταστολή της συνομωσίας του Σμέρδι. Την επακολουθήσασα διαβούλευση των επτά (ένας εκ των οποίων και ο Δαρείος). Τη στάση που αποφασίζει εντέλει ο Οτάνης, όταν συνειδητοποιεί πως η άποψή του δεν θα ψηφιστεί, αφού δεν μπορεί να πείσει τους υπόλοιπους έξι συντρόφους του να εγκαθιδρύσουν στην Περσία ισονομία και δημοκρατικό καθεστώς. Ο μοναρχισμός του Μεγάβυζου (ως άλλου Πλάτωνα σχολιάζει ο Κορνήλιος) έχει γοητεύσει το Δαρείο.

Ο Οτάνης αποσύρεται με αριστοκρατική ευγένεια από αυτή τη στιγμή του «συνταγματικού» ανταγωνισμού διότι το ζήτημα γι αυτόν δεν είναι η ορθή ή αποτελεσματική ή «δίκαια» ή μη διακυβέρνηση, αλλά αν το κέντρο της πολιτικής είναι ή όχι ο «κάθε» πολίτης.

Με το «ούτε άρχειν ούτε άρχεσθαι εθέλω» ζητά, θέτει ως όρο, για τον εαυτό του και τους απογόνους του να εξαιρεθούν από την εξουσία (και όχι από τους νόμους του κράτους όπως λέει ο Καστοριάδης) αλλά «υπ’ ουδενός υμέων άρξομαι» κανένας μας δηλαδή να μην υποκύψει στην εξουσία οποιουδήποτε από σας ανακηρυχθεί τελικά βασιλιάς.

Ο όρος, λέει ο Ηρόδοτος, έγινε δεκτός. Ο Οτάνης και η οικογένεια του παρέμειναν, αυτόνομοι και ανεξουσίαστοι, τηρώντας φυσικά τους περσικούς νόμους. Ονειρική παραχώρηση προνομίου ή αμοιβαίος επιδέξιος συμβιβασμός;

Το παμπάλαιο και πάντα επίκαιρο μυστικό αυτό συμβόλαιο εξουσίας και αριστοκρατικού πολιτικού αναχωρητισμού δεν έχει μόνο ατομικιστική δολιότητα ή ρομαντική ανωτερότητα. Στη λησμονημένη του ύπαρξη σιγοκαίει το απόλυτο αίτημα. Ας το προσέξουμε, ιδιαίτερα σήμερα, σε μια ώρα που αναφερόμαστε σε «αδιευκρίνιστους», «ανένταχτους» και γενικότερα «αταξινόμητους» της πολιτικής σκηνής.

Και μια λεπτομέρεια: Σήμερα, δυστυχώς, δεν υπάρχει ένας Δαρείος…

Θάνος Κωτσόπουλος