Allons en Icarie !!! Η “Ικαρία”, Κεφάλαιο στην Ιστορία του Κομμουνισμού

Ο Étienne, παρά τις επιφυλάξεις που του εξέφρασε ο ιακωβίνος Dr. Berrier-Fontain, μια γριά αλεπού της Επανάστασης και σημαίνων παράγοντας της παρισινής Société des droits de 1'homme et du citoyen , αποφάσισε τελικά να δημοσιεύσει στο φύλλο της 9ης Μαΐου του 1847 της “Le populaire”, εφημερίδας που εξέδιδε, το εξαιρετικά ριψοκίνδυνο προσκλητήριο με τίτλο: “Travailleurs, allons en Icarie”.

Μετά από 9 μήνες, στις 3 Φεβρουαρίου του 1848, η ίδια αυτή φράση ακούστηκε ξανά ως μεγάλη αποχαιρετιστήρια ιαχή, μαζί με κάποιες πιο συγκρατημένες φωνές “partons pour Icarie”, ένα χειμωνιάτικο πρωινό στο λιμάνι της Χάβρης, όταν οι 69 τολμηροί σύντροφοι του Cabet, προπομποί ενός ακραίου αλλά μαγευτικού σχεδίου, επιβιβάστηκαν ανάκατοι με δέματα και εμπορεύματα στο αμπάρι του γεροδεμένου, θαλασσομάχου αλλά και χοντροκομμένου, αποπνικτικού και απελπιστικά αργοκίνητου φορτηγού ιστιοφόρου “Ρώμη”. Για πού;

Ήταν βέβαια μια ειρωνεία της δικής τους ιστορικής ιδιαιτερότητας ότι μόλις 20 μέρες αργότερα, συνέβη η μεγάλη εξέγερση στο Παρίσι, η ένδοξη Επανάσταση του Φεβρουαρίου, η πτώση του Λουδοβίκου Φιλίππου και η ίδρυση της “Δεύτερης Δημοκρατίας” του Λουδοβίκου Βοναπάρτη. Αν η πρώτη φουρνιά δεν είχε μπαρκάρει πιθανότατα όλο το σχέδιο θα είχε αναβληθεί ή ματαιωθεί. Αλλά τότε οι “Ικαριάνοι” θα έμεναν στην ιστορία ως απλή “συνιστώσα” της Κομμούνας.

Πότε ακριβώς γεννήθηκε στον Cabet αυτή η “τρελή” ιδέα ίσως δεν έχει και τόση σημασία. Σε μια επιστολή που έστειλε στη Δημοκρατική Εταιρεία του Λονδίνου το 1843 αναφερόταν, μάλλον για πρώτη φορά, στην πρόθεση του να ιδρύσει μια “μικρή κοινότητα” στην άκρη κάποιας λίμνης στην Αμερική. Σ' εκείνη την επιστολή έθετε, με αξιοσημείωτη προνοητικότητα, τρεις προϋποθέσεις για τη συγκεκριμένη κοινότητα: πρώτον να είναι μικρή αριθμητικά (μέχρι 200-300 ικανοί άνθρωποι), δεύτερον να έχουν όλοι κάποια εργασιακή ειδίκευση, ήθος και αφοσίωση (στοιχεία που θεωρούσε ότι αποτελούσαν εγγυήσεις διατήρησης της συναίνεσης και της αρμονίας) και τρίτον να διαθέτουν σοβαρές πηγές οικονομικής στήριξης (διότι ήταν ουτοπιστής αλλά όχι ανόητος).

Αν δεν κάνω λάθος, στην πρώτη έκδοση του πασίγνωστου έργου του “Voyage en Icarie”, το 1842, η ιδέα για το ενδεχόμενο ενός πραγματικού ταξιδιού δεν αναφέρεται. Μετά την έκδοση πάντως, το 1846, του “Le Vrai Christianisme suivant Jésus Christ”, πάμπολλες επιστολές των θαυμαστών του προς την “Le Populaire” του απέδιδαν ιδιότητες μάρτυρα και μεσσία. Τον Αύγουστο του 1846 απάντησε στους αναγνώστες του με τη φράση: “Ο κομμουνισμός τούτο μόνο λέει: είμαι η Ανάσταση και η Ζωή”. Ίσως από εκείνη τη στιγμή να είχε πάρει την απόφαση του. Ο ικαριανισμός από πολιτική ιδεολογία θα έπρεπε να μετατραπεί σε πραγματοποιημένο παράδειγμα νέας κοινωνίας.

Θα ήταν τετριμμένο να προβεί κάποιος σε κριτικό σχολιασμό του ουτοπικού σοσιαλισμού του Cabet, αφού το ζήτημα εξάντλησαν οι συγκαιρινοί του, Κ. Marx και F. Engels. Σε ένα από τα πλέον διαβασμένα κείμενα, στο “Κομμουνιστικό Μανιφέστο”, η Ικαρία του Cabet έχει την τιμητική θέση της, αφού ανήκε απολύτως στο είδος. Σήμερα υπερεπαρκεί η περιγραφή των αδιέξοδων περιπετειών της.

Η ανάσυρση του αλλόκοτου μύθου του Cabet ορμάται από ένα αισιόδοξο αξίωμα, αφήνοντας κατά μέρος τι είναι ουτοπικό και τι όχι. Ότι κάθε απόπειρα ηθικοπολιτικής “φυγής”, ανεξαρτήτως προγνωστικών βιωσιμότητας, μετασχηματίζεται σε πειραματική γνώση, την οποία κοινωνικές ομάδες ή αδόμητα αθροίσματα ατόμων δικαιούνται να επιζητούν - παρά το οδυνηρό της μεθόδου.

Η ευκαιρία της αφήγησης της ιστορίας του ικαριανισμού, μιας αξιοπρεπούς περιπέτειας προσωπικών επιλογών, προσωπικών τιμημάτων και χωρίς επιζήμιες συνέπειες σε τρίτους, αναδεικνύει το καταστατικό δικαίωμα της οραματικής άσκησης με, κατά κανόνα, αδιέξοδους και τυχοδιωκτικούς αλλά γόνιμους πειραματισμούς “επανεκκινήσεων” συλλογικής οργάνωσης.

Ωστόσο, οι προειδοποιήσεις της "18ης Brumaire " είναι διδακτικές. Όπως ο αρχάριος της ξένης γλώσσας πρέπει πάντα να μεταφράζει στη μητρική του, μέχρι ν' αποκτήσει την ελευθερία του στην καινούργια, έτσι και κάθε οραματισμός θα περιέχει αναπόδραστες αναδρομές στη δική του μητρική γλώσσα.

Το όραμα
Δεν ξέρω αν το σημείο με τους απορριπτικούς υπαινιγμούς του Marx στη “18η” για “δογματικούς πειραματισμούς” είχε ως στόχο κυρίως τον Cabet, τον οποίο, ανεξαρτήτως της κριτικής του, εκτιμούσε βαθιά. Αν ήταν έτσι, είχε εντοπίσει το κρίσιμο σημείο: ότι αυτοί οι πειραματισμοί ουσιαστικά σήμαιναν παραίτηση από την ιδέα να ανατραπεί μέσω ταξικών συγκρούσεων (επαναστατικά) ο παλιός κόσμος, ότι ζητούσαν την πραγματοποίηση της Λύτρωσης “πίσω από τις πλάτες της κοινωνίας, με ιδιωτικό τρόπο” και γι αυτό επέπρωτο να είναι αναγκαστικά αποτυχημένες.

Δεν ήταν όμως μόνο αυτό. Ο “πάτερ” (όπως τον αποκαλούσε ο Engels) Cabet ήδη από το Σεπτέμβριο του 1841, σε μια μπροσούρα του με τίτλο “Ma ligne droite ou le vrais chemin du salut pour le peuple”, με άφθονη λεγκαλιστική ρητορική, είχε αποκηρύξει κάθε μορφή βίας. Μεταξύ άλλων αστικών δημοκρατικών ιδεών που εξέθετε καλούσε σε διάλογο αμοιβαίας ανεκτικότητας και προσέγγισης αλλά και σε κοινό μέτωπο τους κομμουνιστές και τους μεταρρυθμιστές για τη σωτηρία “τους”.

Μπορεί σ' αυτό να είχε συντελέσει η πρόσφατη συντριβή της παρισινής ένοπλης εξέγερσης της 12ης Μαΐου 1839 οργανωμένης από μέλη της Société des Saisons με κεντρικά πρόσωπα τους Armand Barbès , Martin Bernard, Blanqui και τη συμμετοχή κάποιων νεο-μπαμπεφικών. Τόσο ο Cabet όσο και οι περισσότεροι πρωταγωνιστές των γεγονότων που προηγήθηκαν της Επανάστασης του '48 ασφαλώς δεν ήταν τίποτα “δημοκράτες με κίτρινα γάντια” αλλά πρόσωπα υψηλού καρμποναρικού ήθους, αγωνιστικότητας και υπερηφάνειας, ανεξαρτήτως της κατοπινής πορείας καθενός.

Σε κάθε περίπτωση, παρά την εκρηκτική ατμόσφαιρα, η απήχηση του Cabet μεγάλωνε, όχι τόσο στους ανειδίκευτους εργάτες των βιομηχανιών της εποχής όσο στους μεσαίας ηλικίας “ανεξάρτητους” αλλά απειλούμενους από την ανάπτυξη της βιομηχανίας ειδικευμένους τεχνίτες (ραφτάδες, υποδηματοποιούς, υφαντουργούς, οικοδόμους, μαραγκούς, κλειδαράδες κλπ). Η αδιαφορία των αγροτών για τον Cabet ήταν δεδομένη, όπως και το αντίστροφο. Αυτό θα αποδεικνυόταν μοιραίο όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Η δημοτικότητα του ακραιφνώς κομμουνιστικού αλλά “ιδιωτικού”, όπως εύστοχα τον χαρακτήρισε ο Marx, “ικαριανισμού” ενισχυόταν ακατάπαυστα και στα τέλη του 1846 στη συντριπτική πλειοψηφία των νομών της Γαλλίας υπήρχαν οργανώσεις πιστών του Cabet αθροίζοντας 100.000 περίπου “στρατιώτες της ανθρωπότητας”, άνδρες και γυναίκες. Αν συγκρίνει κανείς τον αριθμό αυτό με τους 1.000-1500 της εξέγερσης του '39 και συνυπολογίσει την κυκλοφορία της μηνιαίας Le Populaire (3.500 φύλλα), αντιλαμβάνεται το μέγεθος της επιρροής του. Ας προστεθεί ότι όχι μόνο οι κομμουνιστές αλλά και πλήθος εργατών, φτωχών και εξαθλιωμένων προσλάμβαναν τη γενική ατμόσφαιρα της προ-βοναπαρτικής Γαλλίας ως απόλυτα μίζερη και άνευ προοπτικής. Οπότε, η εύληπτη απλότητα του ικαριανικού δόγματος: “κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και αδελφότητα”, η τόσο ρομαντικά και ιδεαλιστικά ζωγραφισμένη “Ικαρία”, όπως την περιέγραφε λογοτεχνικά ο Cabet στο “Ταξίδι” και η απάλειψη της συγκρουσιακής μετάβασης στον κομμουνισμό ήταν βάλσαμο ψυχής και τέρψη διανοίας.

Αυτή η κορύφωση δημοφιλίας το 1846 συμβαδίζει με τη συγκατάθεση του στην έντονα μεσσιανική εικόνα του. Ο 58χρονος Étienne μπορούσε πλέον, όπως έκανε στο “Le Vrai Christianisme”, να καλεί τους “Ικαριανούς” σ' έναν επίγειο παράδεισο, τον οποίο είχε βρει, 3.000 χιλιόμετρα μακριά απ' τη Γαλλία, στην κοιλάδα του ποταμού Trinity, στο Texas.
Ο Cabet ήταν κομμουνιστής, οραματιστής. Δεν ήταν όμως δημοκράτης. Δεν χρειαζόταν άλλωστε. Η κοινότητα των ανθρώπων γύρω του είχαν βρει το Λυτρωτή. Η “ονειροφόρος προσδοκία” για όλους σαφέστατη. Ελάχιστοι εξάλλου μπορούσαν να φέρουν αντίρρηση στον Ποιμένα ενώ ακόμα πιο μετρημένες ήταν κάποιες φωνές που τον αμφισβητούσαν. Εξάλλου ήταν και αγύριστο κεφάλι.

Συνεπαρμένος λοιπόν από την προοπτική πραγματοποίησης της ιδέας της Ικαρίας ήρθε σε επαφή με έναν Άγγλο συνεργάτη του Robert Owen, τον T.W. Thornton. Κατά σύμπτωση κάποιος W.S. Peters, κτηματομεσίτης από το Texas, είχε υποδείξει στον Owen την Κοιλάδα Τρίνιτι, στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος με την Ιερουσαλήμ, με άφθονα νερά, ως τον ιδεώδη τόπο για ίδρυση αποικίας. Ο Owen όμως είχε πάψει πλέον να ενδιαφέρεται, οπότε η γη ήταν διαθέσιμη. Μεταξύ του κτηματομεσίτη και του Owen υπήρχε μια αθέατη απ' τον Cabet συναλλαγή η οποία μπέρδευε τα πράγματα με μια συνέπεια που δεν είναι της ώρας. Στα μέσα Σεπτεμβρίου του 1847 έκλεισε στο Λονδίνο η συμφωνία μεταξύ Peters και Cabet ενώ μετά 3 μήνες “πέσανε” και οι υπογραφές. Οι Ικαριάνοι θα είχαν στη διάθεση τους 3.000 εκτάρια ελεύθερης γης με τον όρο μέχρι την 1η Ιουλίου 1948 να έχουν οικοδομήσει κατοικίες. Τούτου γενομένου κάθε οικογένεια θα έπαιρνε εγγυήσεις παραχώρησης 320 εκταρίων. Κάθε κομμάτι όμως ανήκε κατά το ήμισυ στην Πολιτεία του Texas και κατά το άλλο μισό στην εταιρεία του Peters, η οποία διατηρούσε το δικαίωμα πώλησης του σε ύστερο χρόνο. Με επίγνωση αυτών των δεδομένων ο Cabet επέστρεψε στο Παρίσι και στις 14 Νοεμβρίου το κύριο άρθρο στην Le Populaire είχε τίτλο “Εμπρός για το Τέξας!” Ανέθεσε στον Sully, Iκαριάνο συνεργάτη του στην Αγγλία να φύγει για το Texas και να φροντίσει για όλες τις προετοιμασίες ενώ ο ίδιος από το Παρίσι ανέλαβε την επιλογή των πρωτοπόρων της μεγάλης αναχώρησης.

Έτσι οι 69 θαλασσοπόροι Ικαριάνοι έστειλαν τον λιτό αποχαιρετισμό “partons pour Icarie” από το λιμάνι της Χάβρης στις 3 Φεβρουαρίου του 1848 έχοντας μπροστά τους μια επίφοβη κτηματομεσιτική συμφωνία και την ελπίδα πως η αμερικανική γη είναι η προορισμένη Ικαρία τους.

Ποιος θέλει και ποιος χρειάζεται το τέλος της ιστορίας; Αφήνοντας τα πράγματα στο σημείο αυτό η γεύση είναι ελαφριά, γλυκιά, πικάντικη. Όσοι δεν έχουν χορτάσει ας ανατρέξουν στις ιστορικές πηγές. Προειδοποιώ όμως πως όσοι το παρακάνουν θα νοιώσουν βαρυστομαχιά!

Θάνος Κωτσόπουλος