Risus Paschalis (πασχαλινό γέλιο)

Βρίσκω τις παρακάτω σκέψεις στο βιβλίο του Peter J. Leithart, “Deep Comedy: Trinity, Tragedy and Hope in Western Literature”.

Ο συγγραφέας αναφέρεται στην “ανικανότητα” του ελληνικού πνεύματος να φτάσει σε ό,τι ονομάζει “βαθιά” κωμωδία εξαιτίας της κυριαρχίας του τραγικού. Παραθέτει τον W.H. Auden κατά τον οποίο  η αρχαία ελληνική κωμωδία διαφέρει ουσιωδώς από την χριστιανική κωμωδία. Έλεγε, χαρακτηριστικά: “Η κωμωδία δεν είναι απλώς συμβατή στο πλαίσιο της χριστιανικής κοινότητας αλλά ικανή να φτάσει σε μεγαλύτερο πλάτος και βάθος απ' ότι η αρχαία ελληνική κωμωδία. Σε πλάτος διότι η τελευταία βασίζεται στη διαίρεση των ανθρώπων σε δύο κοινωνικές τάξεις, εκείνους που διαθέτουν αρετή και εκείνους που δεν διαθέτουν και μόνο τους δεύτερους, που είναι βλάκες, απατεώνες ή δούλοι θεωρούν ταιριαστούς για το κωμικό στοιχείο. Η χριστιανική κωμωδία όμως βασίζεται στην πίστη πως όλοι οι άνθρωποι είναι αμαρτωλοί, οπότε ουδείς απαλλάσσεται, ανεξάρτητα από την κοινωνική θέση ή τα χαρίσματα του, από τον κίνδυνο της διακωμώδησης. Ίσα-ίσα, όσο πιο ενάρετος, με την αρχαιοελληνική έννοια, τόσο περισσότερο ικανός να αποδεχτεί τη διακωμώδηση του. Σε βάθος διότι, αντίθετα με την ελληνική κωμωδία όπου στο τέλος ξυλοφορτώνονται όλα αυτά τα ανάξια υποκείμενα, η χριστιανική αποτρέπει από την κατάκριση και προτρέπει στην συγχώρεση. Στην αρχαία ελληνική κωμωδία οι χαρακτήρες μένουν εκτεθειμένοι και τιμωρημένοι. Στο τέλος της παράστασης οι θεατές γελούν ενώ τα κωμικά πρόσωπα κλαίνε. Στη χριστιανική κωμωδία τα κωμικά πρόσωπα συγχωρούνται, θεατές και κωμικοί γελούν μαζί.”

O Leithart συνεχίζει την επιχειρηματολογία του αναφέροντας πως το γέλιο στην ελληνική κωμωδία είναι “γέλιο κατά”, οι θεατές γελούν σε βάρος του κωμικού χαρακτήρα, όπως όταν ο μικρός Αίαντας στην Ιλιάδα πέφτει στην κοπριά ή ακόμα και όταν θεοί, όπως ο Άρης με την Αφροδίτη, συλλαμβάνονται in flagrante delicto. Αντίθετα, στη χριστιανική κωμωδία υπάρχει “γέλιο με”.

Ευθυγραμμίζει εν συνεχεία και τον William Butler Yeats ο οποίος χαρακτήριζε τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό κυρίως ηρωικό, αριστοκρατικό και βίαιο με προεξάρχοντα μύθο τον Οιδιπόδειο. Ενώ ο χριστιανικός πολιτισμός που τον διαδέχθηκε ήταν δημοκρατικός και αλτρουιστικός. Η τραγωδία βρίσκεται στην καρδιά του ελληνικού πολιτισμού, η κωμωδία στην καρδιά του χριστιανικού, έλεγε ο Yeats. Δεν υπάρχει “βαθιά κωμωδία” στην αρχαία Ελλάδα διότι, κατά τον Leithart, δεν υπάρχει η εμπιστοσύνη ότι ο κόσμος και η ιστορία είναι θεμελιωδώς και βαθύτατα καλοί υπό το σχέδιο του πανάγαθου Θεού! Τα μόνα κλασικά κείμενα που διασώζουν στοιχεία “βαθιάς κωμωδίας” είναι, κατά τον Leithart, η ομηρική Οδύσσεια (κατ' αντίθεση με την τραγική Ιλιάδα) και η Αινειάδα του Βιργίλιου. Ευαγγελικά στοιχεία μάλιστα ιχνηλατεί στην Οδύσσεια ενώ επαινεί τον Βιργίλιο κυρίως γιατί, ως πρόδρομος του Hegel, ανήγγειλε τη νέα έλευση της Χρυσής Εποχής και της ειρήνης του imperium sine fine με την αυτοκρατορία του Αυγούστου!

Η “βαθιά κωμωδία”, ως μείζον πολιτιστικό και καλλιτεχνικό φαινόμενο συναρτημένο μόνο με τον χριστιανισμό, κατά τον Leithart, έχει ρίζες στον βιβλικό λόγο και την τριαδικότητα του Θείου. Ο Shakespear στέφεται βασιλεύς της “βαθιάς κωμωδίας”. Ήδη από τον Μεσαίωνα οι χριστιανοί συγγραφείς (δεν τους κατονομάζει) αντιλαμβάνονταν την τραγωδία ως αναχρονισμό. Γι αυτό και είχε εξοβελιστεί μέχρι τον Chaucer και την Αναγέννηση βεβαίως.

Ρίχνει όμως στη μάχη και τον Mikhail Bakhtin. “Το μεσαιωνικό γέλιο είναι εορταστικό γέλιο... Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό είναι το risus paschalis, το πασχαλινό γέλιο το οποίο όχι απλώς επιτρεπόταν εντός των ναών αλλά ο ίδιος ο ιερέας άφηνε τον εαυτό του να λέει αστεία και ανέκδοτα για να ενθαρρύνει την ευθυμία των πιστών, διαδικασία η οποία φυσικά λειτουργούσε εκτονωτικά μετά τις σαράντα ημέρες θλίψης και νηστείας. Αντίστοιχο αν και μικρότερης λειτουργικής σπουδαιότητας ήταν και το χριστουγεννιάτικο γέλιο, το risus natalis. Σε αντίθεση με την αρχαιοελληνική συνήθεια να παρουσιάζεται η κωμωδία σε αντισταθμιστικό συνδυασμό με τις τραγωδίες, στον χριστιανισμό η κωμωδία αυτονομήθηκε ως αυτοτελής τρόπος αντιμετώπισης της ζωής. Κατά τον Bakhtin, ο Shakespear, ο Cervantes, ο Rabelais δίνουν μια πολύ καλή αίσθηση για το πόσο η κωμωδία μπορούσε πλέον να διεισδύσει στα μυστικά του σύμπαντος. Στην Αναγέννηση το γέλιο έχει βαθύ φιλοσοφικό νόημα. Ουσιώδεις όψεις του κόσμου δεν μπορούν να προσεγγιστούν παρά μόνο μέσω του γέλιου. Την αναγεννησιακή αντίληψη για το κωμικό προετοίμασε, κατά τον Leithart, ο χριστιανικός Μεσαίωνας. Το γέλιο, ως νίκη επί του φόβου του Θεού, του θανάτου και των μεταθανάτιων τιμωριών, λειτουργούσε απελευθερωτικά. Το τρομακτικό μετατράπηκε σε γκροτέσκο. Ακόμη και η Θεία Κωμωδία, παρατηρεί ο Peter Hawkins, έχει αστεία μέρη. Η “βαθιά κωμωδία” δεν παρέπεμπε απλώς στο αστείο και στην πρόκληση του γέλιου αλλά σε μια στάση απέναντι στον κόσμο. Για τον άνθρωπο της αρχαιότητας ο κόσμος ήταν διχασμένος ανάμεσα στο χάος (εκτός των τειχών) και την τάξη (εντός της πόλεως). Ο άνθρωπος του χριστιανισμού βρίσκεται εντός ενός ενιαίου κόσμου, επίγειου και επουράνιου για τον οποίο η Θεία Πρόνοια υπόσχεται αιώνια τάξη και λύτρωση από το χάος. Ο άνθρωπος λοιπόν μπορεί να πάψει να γελά σε βάρος κάποιων και να αρκεστεί στο risus natalis και risus paschalis !

Αρχαίοι κωμικοί μου, δε σχολιάζω, ελάτε, ευκαιρία, γελάστε με τα καμώματα τούτων των Δυτικών σοφών!
Θέλει προσοχή όμως ο ιεροκήρυκας Liethart γιατί ανακατεύεται και στα "δικά μας" με το  Defending Constantine: The Twilight of an Empire and the Dawn of Christendom

Θάνος Κωτσόπουλος