Το τέλος της ανάπτυξης;

Η παλιότερη διάκριση μεταξύ growth, για τις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες, και development, για τις χώρες κυρίως του Τρίτου Κόσμου δε μας αφορά πλέον.
Καθιερώσαμε κι εδώ, στην Ελλάδα, τον όρο «αύξηση της παραγωγής βάσης», για να δηλώσουμε, προφανώς, την ένταξή μας στο κλαμπ των ήδη αναπτυγμένων χωρών.

Αυτό δεν το λέμε μόνοι μας και αυθαίρετα, είναι διεθνώς αποδεκτό. Η Ελλάδα, με κριτήριο το ΑΕΠ κατά κεφαλή, φιγουράρει, μαζί με άλλες 32 χώρες: Αυστραλία, Αυστρία, Βέλγιο, Ελβετία, Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Καναδά, Κύπρο, Τσεχία, Δανία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ισλανδία, Χονγκ-Κονγκ, Ιρλανδία, Ισραήλ, Ιταλία, Ιαπωνία, Λουξεμβούργο, Κορέα, Μάλτα, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Νέα Ζηλανδία, Νορβηγία, Πορτογαλία, Πουέρτο Ρίκο, Σιγκαπούρη, Σλοβενία, Ισπανία, Σουηδία και Αραβικά Εμιράτα στη λίστα του 5ου «σταδίου» ανάπτυξης (Χαρακτηριστικό του πόσο απλοϊκές είναι αυτές οι κατατάξεις είναι ότι η Ρωσία τοποθετείται στο 4ο στάδιο!).
Μια ταξινόμηση που απηχεί κάπως τη θεωρία των πέντε σταδίων του W. W. Rostow . Δυστυχώς, οι μετρήσεις και οι ταξινομήσεις που κάνουν οι διάφοροι διεθνείς «οίκοι», επιμένουν στη μονομερή, ανεπαρκή και ξεπερασμένη οικονομιστική και νεοφιλελεύθερη μέθοδο της Διεθνούς Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου: το κατά κεφαλήν εισόδημα!

Το θέμα δεν είναι φυσικά τι έχουν συμφωνήσει κάποιοι να νομίζουν αλλά ποιο περιεχόμενο μπορούμε σήμερα να δίνουμε σε παραμέτρους (οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, τεχνολογικές ή πολιτιστικές) που προσδιορίζουν την κοινωνική ανέλιξη μιας κοινωνίας ή σε δεδομένα που καθορίζουν την αύξηση του εισοδήματος και της ευημερίας.
Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο η συζήτηση για την ανάπτυξη ήταν στην ημερήσια διάταξη. Στα πλαίσια των Ηνωμένων Εθνών δημιουργήθηκαν πολλοί διεθνείς οργανισμοί, όπως ο ΠΟΕ (Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου), η UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development), η UNIDO (United Nations of Industrial Development Organization), η Ασιατική Τράπεζα Ανάπτυξης (Asian Development Bank), η Αφρικανική Τράπεζα Ανάπτυξης (African Development), η Economic Commission for Latin America and the Carribean, η GATT (Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου), η UNESCO (United Nations Education, Scientific and Cultural Organization), ο FAO (Food and Agriculture Organization).
Πολύς ο λόγος για τις φτωχές ή «υπανάπτυκτες» (αργότερα μετονομάστηκαν σε «αναπτυσσόμενες»). Έφτασε μάλιστα να προκύψει και ιδιαίτερος κλάδος τόσο στην οικονομική επιστήμη όσο και στην κοινωνιολογία, η Οικονομική της Ανάπτυξης ή η Κοινωνιολογία της Ανάπτυξης. Ήδη, εντωμεταξύ, υπήρχαν άλλες θεωρίες για την «διαδικασία ιστορικής ανάπτυξης» με διατυπώσεις «νομοτελειών», οι οποίες όμως δεν επαληθεύτηκαν.

Οι προσπάθειες των «οικονομιστικών» θεωριών για την ανάπτυξη οδήγησαν σε αδιέξοδα. Άρχισε να γίνεται προφανές το αυτονόητο, ότι δηλαδή η ανάπτυξη δεν είναι μόνο συνάρτηση μιας οικονομικής διάστασης αλλά επίλυσης ενός ευρύτερου πλέγματος ζητημάτων (κοινωνιολογικών, εθνικών ιδιομορφιών, θρησκείας) κυρίως όμως πολιτικών, πού είχαν σχέση με το πολιτικό σύστημα, την εξουσία, την ταξική διάρθρωση, την αποικιοκρατία και τις νέο-αποικιοκρατικές εξαρτήσεις.

Άλλα κριτήρια ανάπτυξης.
Ως τέτοια έχουν προταθεί: ο σχηματισμός κεφαλαίου μέσω επενδύσεων, ο καταμερισμός της εργασίας, η παρουσία μιας επιχειρηματικής τάξης που αναπτύσσει επιχειρηματικό πνεύμα και αναλαμβάνει κινδύνους, η προσφορά ελεύθερης εργασίας, το αναπτυξιακό κράτος κ.ά. θεωρούνται, ιδίως όταν συνυπάρχουν, ως γενικές προϋποθέσεις ανάπτυξης. Με την πάροδο του χρόνου νέοι παράγοντες κρίνονται αναγκαίοι για την προώθηση της διαδικασίας ανάπτυξης, όπως π.χ. η τεχνολογία, η παιδεία, οι συγκοινωνίες, η υγεία, ο πολιτισμός.

Την ανάπτυξη προσδιορίζει και η εξέλιξη της διάρθρωσης του εισοδήματος και της απασχόλησης. Στα αρχικά στάδια ανάπτυξης παρατηρήθηκε ένα μεγάλο ποσοστό παραγωγής εισοδήματος από τον πρωτογενή τομέα. Χαρακτηριστικό μεταγενεστέρου σταδίου είναι η αύξηση του ποσοστού του εισοδήματος από τον δευτερογενή τομέα (βιομηχανία) και, τέλος, ενός τρίτου, ανώτερου (ή ανώτατου) σταδίου, ο θρίαμβος των υπηρεσιών (τριτογενή τομέα).
Στην εξέλιξη της ανάπτυξης παρατηρήθηκε συρρίκνωση στον πρωτογενή τομέα σε μονοψήφια ποσοστά, μέχρι και 3-4% του εθνικού εισοδήματος, μείωση του δευτερογενή στο 30-20% και μια σταδιακή αύξηση του τριτογενή τομέα πάνω από 60%. Ανάλογη αναδιάρθρωση παρατηρείται και στην απασχόληση, όπου το ποσοστό των εργαζομένων στον πρωτογενή τομέα (αγρότες), που στα αρχικά στάδια είναι υψηλό, μειώνεται υπέρ του ποσοστού αυτών που απασχολούνται στον δευτερογενή τομέα (βιομηχανικοί εργάτες) και με αυξανόμενη τάση απασχόλησης στον τριτογενή τομέα. Γι' αυτό το λόγο οι πλούσιες χώρες τείνουν να εξελιχθούν σε χώρες υπηρεσιών, η μεταποίηση και η βιομηχανία συγκεντρώνονται στις υπό-ανάπτυξη (αναπτυσσόμενες) χώρες (Βραζιλία, Κίνα, Ινδία, ασιατικές χώρες), ενώ η γεωργία συρρικνώνεται.

Τα αδιέξοδα της ανάπτυξης
Σήμερα, ένας προβληματισμός για την ανάπτυξη μπορεί να καταλήγει στο ότι έχει φθάσει στα έσχατα όριά της. Δεν υπάρχει ενιαία και επαρκής θεωρία, η εφαρμογή της οποίας θα εξασφάλιζε σε όλες τις χώρες μια ανάπτυξη του τύπου που ακολούθησαν οι μεγάλες και πλούσιες καπιταλιστικές χώρες. Προφανώς. Δεν υπάρχει προοπτική όμως ούτε για το "κλαμπ" των πολύ αναπτυγμένων.
Το οικολογικό πρόβλημα θέτει κρίσιμα ζητήματα. H κατάντια των αναπτυξιακών "θαυμάτων" τύπου Ιρλανδίας ή Ντουμπάι προειδοποιεί. Μέχρι πού θα πάει η ποσοτική μεγέθυνση, μέχρι πότε θα προβάλλεται η θεωρία της αύξησης της πίτας για να φάνε λίγα περισσότερα ψίχουλα οι φτωχοί; Πόση ανάπτυξη αντέχει ο πλανήτης μας;
Η θεαματική ανάπτυξη της τεχνολογίας, ενόσω διατηρείται ο υπάρχον καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής έχει μεν αυξήσει την παραγωγικότητα αλλά προς όφελος των καπιταλιστικών κερδών ενώ ταυτόχρονα, έχει περιορίσει χωρίς εναλλακτικές λύσεις τα φυσικά αποθέματα των πρώτων υλών.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες παρατηρείται αφενός μια πληθοπαραγωγή και αφετέρου μια αδυναμία αύξησης της αγοραστικής δύναμης των πληθυσμών λόγω ανεργίας και καθηλωμένων μισθών. Η εργατική δύναμη πολλαπλασιάζεται με την αύξηση των γεννήσεων, ενώ η τεχνολογία δεν επιτρέπει αύξηση της απασχόλησης ωθώντας τους ανέργους προς τις υπηρεσίες, των οποίων η δυνατότητα δημιουργίας καινούριων θέσεων εργασίας δεν είναι απεριόριστη. Έτσι μια μεγάλη μάζα πληθυσμών (στις φτωχές και στις αναπτυσσόμενες χώρες) πεθαίνει την ίδια στιγμή που μια πληθώρα αγαθών παραμένει αδιάθετη. Η υπάρχουσα καπιταλιστική κρίση υποδηλώνει εκ νέου τα αδιέξοδα αυτά. Φαινομενικά η ποσοτική ανάπτυξη μοιάζει να βρίσκεται στο τέλος της αν την εννοούμε μέσα στις υπάρχουσες συνθήκες (ξέφρενου καπιταλισμού και οικολογικής αδιαφορίας). Πρέπει να αναζητηθεί η ποιοτική ανάπτυξη, η Κοινωνική Λύση. Προφανώς περιθώρια για ρομαντικές και ουτοπικές λύσεις δεν υπάρχουν. Μπορεί όμως και το εύρος και το βάθος των μεταρρυθμίσεων που απαιτούνται να είναι τόσο μεγάλο, ώστε εντός των πλαισίων του μονοπωλιακού καπιταλισμού να είναι επίσης ουτοπικά.
Θάνος Κωτσόπουλος