Αγωνιώδη μισόλογα

Η αγωνία που μου προκαλεί η εποχή μας δεν οφείλεται απλώς στην τρέχουσα οικονομική, θεσμική-πολιτική και ηθικοπολιτική κρίση ή την έλλειψη εναλλακτικής διεξόδου. Προέρχεται και από το άγχος πως, τάχα, έχει παραδοθεί αυτό που κάποτε λέγαμε Συνείδηση στην παντοδυναμία του Είναι.

Η κατάρρευση των ιδεολογιών της κοινωνικής απελευθέρωσης και η ροπή προς τον «ορθολογισμό» του «πνεύματος του καπιταλισμού» έπληξαν τον κυριότερο σύμμαχο στο όραμα της αυτονομίας της Συνείδησης: την (υποτιθέμενη) αυτονομία του κράτους. Η επιταγή να είναι απλώς λειτουργικό και αποτελεσματικό, να μετασχηματιστεί σε καπιταλιστική επιχείρηση και να οδεύει στον αυταρχισμό δε συνεργάζεται με την εμβάθυνση της δημοκρατικής διαδικασίας, ούτε και με τη διεύρυνση των κοινωνικών δικαιωμάτων.

Θα πει κάποιος, «το αντιστάθμισμα από ένα ορθολογικό και ηθικό άρα και λειτουργικό και αυταρχικό κράτος είναι μεγαλύτερο από ένα δημοκρατισμό αμφίβολο, ασταθή, χαοτικό». Η διεκδίκηση της πολιτικής ηθικής, επομένως, φτάνει στο εξής δίλημμα: θέλουμε κράτος μιας αυταρχικής «προτεσταντικής» ηθικής ορθολογισμού και αποτελεσματικότητας ή μια πολιτεία δημοκρατικής ηθικής κοινωνικού ελέγχου και συμμετοχής;

Το δίλημμα είναι δύσκολο γιατί και οι δύο όροι του έχουν ελαττώματα, αντιφάσεις και παραμορφώσεις. Η νεωτερική δημοκρατία, μάλιστα, έχει μεγαλύτερες δυσχέρειες διότι μοιάζει να έχει προσβληθεί και αυτή από την εκφυλιστική νόσο του σοσιαλισμού (με τον οποίο τη συνδέει εξάλλου κοινό «ιστορικό»).

Κάποτε η δημοκρατία, πέρα από προοδευτικό αίτημα, αποτελούσε και σύστημα διευθέτησης κοινωνικών αντιθέσεων και ταξικών συγκρούσεων. Λειτουργούσε ως μηχανισμός μερικής έστω αλλά σημαντικής απεμπλοκής των παραγωγικών δυνάμεων και απελευθέρωσης κοινωνικών στρωμάτων τα οποία είχαν ιστορικό ρόλο. Επομένως το υπόβαθρο της δημοκρατίας, έστω και ως ιδεολογία υπέρβασης των τάξεων, είχε στο βάθος, μια ταξική αναφορά.

Σήμερα η δημοκρατία θεωρείται μη λειτουργική λόγω της ευρύτερης «ταξικής λήθης». Διότι μέσω αυτής κανένα ταξικό συμφέρον δεν διεκδικείται και κανένα κοινωνικό στρώμα δεν εκφράζεται, αλλά και καμία επιθυμία και καμία απόλαυση δεν διακυβεύεται. Ένα αστικό, καπιταλιστικό «καθολικό πνεύμα» έχει αναλάβει το ρόλο της «συνείδησης για όλη την κοινωνία», αφού δεν πέτυχε να το κάνει η εργατική τάξη (για να θυμηθούμε τον Λούκατς). Η καπιταλιστική δημοκρατία υπάρχει ως διακόσμηση ή, το πολύ, ως «αγωγή». Ο δυτικός φονταμενταλισμός δεν την εξοβελίζει, όπως θα ‘θελε, απ’ τα μνημόσυνα και το προσευχητάρι του. Αν θέλουμε λοιπόν να βρούμε τη χαμένη δημοκρατία θα πρέπει να βρούμε το δικό μας χαμένο ταξικό εαυτό. (Ή, έστω, τον εθνικό ! )

Κι αν ακόμα διατηρείται η «ανάμνηση» της δημοκρατίας είναι γιατί μία έστω τάξη, η κυρίαρχη, παραμένει «ορατή». Η μνησικακία, λοιπόν, προσωρινή τροφός αυτής της ανάμνησης. Μέχρι να μετασχηματιστεί σε σκέψη και σε «ολική επαναφορά» της μνήμης. Κι από κει, πιθανά, ψάχνουμε μια νέα αυτονομία της Συνείδησης.

Θάνος Κωτσόπουλος